محک شرافت
مهرزاد دانش – منتقد:
چرا مرگ؟ در بین موضوعاتی که دوستان نشریه هنر و تجربه پیشنهاد داده بودند، به نظر میرسد مفهوم و عنصر مرگ در چهارچوب فیلمهای اصغر فرهادی، اولا کمتر کار شده است (بیشترین مایههای تحلیلی درباره فیلمهای این کارگردان، عموما در طیفهایی مانند قضاوت، دروغ، خانواده، گسستهای اجتماعی و… سیر میکند) و ثانیا برخلاف نادیدهانگاریها، نقش مهمی را در مناسبات دراماتیک آثار او ایفا میکند. در بین فیلمهای فرهادی، عنصر مرگ را در لابهلای مناسبات موقعیتی و داستانی چهار فیلم «شهر زیبا»، «درباره الی…»، «جدایی نادر از سیمین» و «گذشته»، میتوان واضحتر جستوجو کرد. البته در «رقص در غبار» نیز میتوان سایههایی از این معنا را یافت و در «فروشنده» هم پایان ملتهب داستان با مرگی همراه میشود که سرشت و سرنوشت ماجرا و آدمهایش را تبیین میکند که پرداختن به آن مجالی مفصل هنگام نمایش عمومی میطلبد.
مرگ فقط برای خود شخص مرده مسیری سرنوشتساز محسوب نمیشود و چه بسا برای دیگران و اطرافیان، تاثیر پویاتری دربر داشته باشد. مرگ یک شخص به مثابه تلنگری است برای دیگران تا بازتاب تصمیمها و منشها و رفتارهای خود را در محوریت آن بازخوانی کنند. این فراگرد، البته منحصر در معنای سنتی/ اخلاقی «عبرت گرفتن» از این مایه نیست و پیامدهای اجتماعی و انسانیاش بیشتر مورد نظر است. مرگ به مثابه نیستی یا غیبت یک شخص، اطرافیان را در موضعی کنشمند قرار میدهد؛ از این حیث که اولا نقش آنان در ورود شخص به آن سوی عالم هستی تا چه میزان بوده است یا مهمتر، در میانه سکوت ناگزیری که بر شخص مرده تحمیل میشود، مسئولیت انسانی زندگان در ارتباط با او از چه قرار است؟
«شهر زیبا» اولین فیلم فرهادی است که خیلی سریع، موضوع مرگ را در همان سکانسهای آغازین بهعنوان موتور پیشبرنده روایت، به رخ میکشد؛ در آستانگی اعدام قصاص به قتل نوجوانی که رفیقش (علا) را وامیدارد برای متقاعدسازی پدر مقتول به بخشش، وارد عرصهای ملتهب از بزنگاههای عاطفی، انسانی، تصمیمگیری و… شود. اینجا یک دوئل موقعیتی شکل میگیرد: علا و فیروزه برای جلوگیری از یک مرگ تلاش میکنند و پیرمرد برای پاسداشت عزیز مرده خویش، اصرار بر وقوع یک مرگ دارد. دو جوان در مسیر تلاششان دلباخته هم میشوند و پیرمرد هم از روی دلباختگی به دختر مقتولش، تلاش آن دو را هر بار با مانع مواجه میکند. آخر سر هم تعیین تکلیف بر سر این چالش، با انتخاب بین دو گزینه شکل میگیرد؛ عشق در برابر مرگ. راه گریزی نیست.
در «درباره الی…» فقدان ناگهانی یکی از شخصیتها، عرصه جدیدی را بین جمع سرخوش داستان میگشاید که بعد از شوکهای اولیه، بهتدریج و خزندهوار، جلوه مییابد. تا یکی دو سکانس نهایی، البته مطمئن نیستیم که مرگی رخ داده است، اما همین فقدان و غیبت، آدمها را به واکنشی حاد وامیدارد که کاملا در تضاد با رفتارهایشان در مقطع پیش از فقدان بود. حضور و غیبت، زندگی و مرگ، بود و نبود، پدیدههای موقعیتیای هستند که قضاوت افراد را در زمینههای مرتبط، نوسان میبخشد و مهمتر از آن تلاش یکی از شخصیتها برای حفظ راز و درنتیجه شرافت فرد مفقود، بار دیگر یک دوئل موقعیتی را فراهم میکند. این دوئل معطوف به دو سو است: نخست آنکه با مرگ یک انسان، مسئولیت اخلاقی در قبالش برچیده میشود و دوم آنکه مرگ نافی تبعات انسانی در قبالش نخواهد بود. در این مسیر، خود مرگ و شخص متوفی، معیاری هستند برای سنجههای اخلاقی دیگران؛ دیگرانی که خود را محق درباره ارزیابی شخص متوفی میدانند!
در «جدایی نادر از سیمین» مرگ برای طفلی معصوم رقم میخورد که هنوز پا به دار دنیا نگذاشته است؛ جنینی که با سقط ناخواستهاش، پیچیدگی فضایی پرتنش را در دو خانواده، شدت میبخشد و گره سردرگمی را شکل میدهد. اختلاف زناشویی، طلاق، قهر، گسست طبقاتی و… با مرگ جنین، تبلوری مضاعف مییابند و بار گناهی جمعی بر دوش افراد سنگینی میکند: بار دروغ، بار قتل، بار قسم به کتاب مقدس، بار آزار پیرمردی آلزایمری، بار نگاه خیره نسل آینده… اینکه مرگ جنین ناشی از ضربه نادر بوده است یا تصادف اتومبیل، اگرچه در مراحل واپسین روایت مشخص میشود و در طول داستان هم از محورهای اصلی پیشبرد روایت است، اما به لحاظ درونمایه، تفاوتی ماهوی پیدا نمیکند، همانطور که انتخاب دختر نوجوان هم در گزینه ماندن نزد مادر یا پدر در سکانس آخر، عملا مسیر متفاوت دراماتیکی را با هر تصمیمی رقم نمیزند. مرگ در این فیلم، مایهای از تباهی است که آدمها برای فرو نرفتن در آن، دستوپا میزنند و شرافتمندانه تلاش دارند تا هویت انسانی/ اخلاقی خود را در این گیرودار حفظ کنند.
در فیلم «گذشته» هم با مرگ مواجهیم، منتها مرگی نباتی که باز در ریشهیابی وقوعش، کار به تردید میرسد؛ نه تردیدی صرفا درباره اینکه چه کسی عامل وقوع آن بوده است (که به خودی خود همین مایه جزو عوامل پیشبرنده روایت هم هست)، بلکه عمدتا درخصوص جایگاه و موقعیت فردیای که هر شخص در ارتباط با خود و دیگری دارد. خودکشی زن فرانسوی، که به فرو رفتنش در کما منجر شده است، بهطور غیرمستقیم، آدمهای متعددی را درگیر میکند که هر یک گرفتار چالشهای خانوادگی و عاطفی خاص خود هستند. این مرگ باعث میشود آدمها به گذشتهای که هرگز نمیبینیم، ارجاعات مکرر داشته باشند و حال و آینده خود را در ارتباط با آن بازیابی کنند. اینجا مرگ به منزله یک جور احیای شخصیتی برای زندگان است تا در میانه اختلافها و دعواها و زدوخوردهایشان، خود را محک بزنند. سرنوشت نهایی هر یک از اینان (بازگشت احمد به ایران، حضور سمیر در بیمارستان کنار بالین همسر بیهوشش، آرامش لوسی و تنهایی دوباره مارین) پیامد این محکهاست؛ پیامدی که البته در کنار تولدی در آستانه، معنای احیایی مضاعف پیدا میکند.
مرگ در آثار فرهادی، برخلاف ظاهر راکد و ایستای مفهومیاش، عنصری کنشمند در مناسبات شخصیتهای داستان و چهارچوب موقعیتهای دراماتیک است. مرگ یک جور آینه است برای بازتاب کژوارگیهای درون و اینکه در جهان پرآشوب و نامتعادل امروز، چگونه میتوان از این مسیر معوج، به سلامت و شرافت عبور کرد. مرگ، محک شرافت است.
ماهنامه هنر و تجربه
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- بزرگداشت اصغر فرهادی در جشنواره کلمبیایی
- دعوت هندیها از اصغر فرهادی
- با حکم دادگاه؛ «قهرمانِ» فرهادی تبرئه شد
- جشنواره بلگراد به اصغر فرهادی جایزه داد
- بزرگداشت اصغر فرهادی در جشنواره بلگراد
- اصغر فرهادی: دیگر قصد فیلمسازی در ایران را ندارم
- جایگاه اول برای «اسپایدرمن»؛ ۱۰۰ فیلم برتر سونی پیکچرز به مناسبت صدسالگیاش/ «جدایی» پنجم شد
- گفتوگوی سینمایی نسلها/ نگاهی به مستند «موج نو»
- هنری کسینجر و دانشمند فیلم دکتر استرنج لاو
- «سیاوش در آتش»؛ روایتی از ارتباط موسیقی با جامعه با محوریت زندگی استاد شجریان
- آیا جنایت و قتل، متأثر از فیلم و سینما است؟/یادداشتی از مهرزاد دانش
- اصغر فرهادی به آلپ میرود
- «شهر زیبا»ی فرهادی به آمریکای شمالی رسید
- اصغر فرهادی در لسآنجلس فیلم میسازد
- رئیس آکادمی سینمای اسپانیا: فرهادی کارگردانی کاملا متفاوت، سنجیده، نوگرا و در عین حال کلاسیک است
نظر شما
پربازدیدترین ها
- محمد رسولاف با «دانه انجیر مقدس» به کن باز میگردد
- تحلیل رسانههای فرانسوی از حضور فیلم رسولاف در بخش مسابقه کن/ یک انتخاب سیاسی
- کارگردان کانادایی که عاشق فرهنگ ایران شد/ ماتیو رانکین: از سینمای ایران تاثیر گرفتهام
- سینماسینما/ گفتوگو با کن لوچ درباره «بلوط پیر» و دیگر چیزها/ امید، فعالیتی سیاسی است
- فیلم ترنس مالیک به جشنواره کن نرسید/ لیلا حاتمی با مریم مجدلیه به ونیز میرود؟
آخرین ها
- معرفی همراه اول بهعنوان کارفرمای برتر سلامتمحور
- «در سایه سرو» از جشنواره ایتالیایی جایزه گرفت
- فیلم ایرانی نامزد قدیمیترین جایزه سینمایی اروپا شد
- کیوسکهای دیجیتال نخستین اپراتور سلامت کشور رونمایی و نصب شد
- تحلیل رسانههای فرانسوی از حضور فیلم رسولاف در بخش مسابقه کن/ یک انتخاب سیاسی
- فیلمهای «رکوردزن» و زنگ خطر برای آینده این سینمای محترم!
- «هواخوری» روی صحنه میرود
- تمدید مهلت شرکت در جشنواره «خیمه شب بازی»
- سینماسینما/ گفتوگو با کن لوچ درباره «بلوط پیر» و دیگر چیزها/ امید، فعالیتی سیاسی است
- نسخه ویژه نابینایان «همسر» با صدای مسعود فروتن منتشر میشود
- نمایش «شیرین» کیارستمی در جادوی سینما بنیاد حریری
- آغاز ثبتنام دهمین دوره کارآموزی همراه اول
- تتلو در دادگاه: عذرخواهی میکنم
- مستانه مهاجر داور جشنواره الجزایر شد
- فیلم ترنس مالیک به جشنواره کن نرسید/ لیلا حاتمی با مریم مجدلیه به ونیز میرود؟
- «آقای قاضی» به شبکه دو میآید
- واکنشها به گفتگوی عضو هیئت مدیره نماوا/ شورای صیانت خانه سینمای ایران بررسی میکند
- محمد رسولاف با «دانه انجیر مقدس» به کن باز میگردد
- بستههای همراه اول ویژه حج ۱۴۰۳ اعلام شد
- چرا «سرزمین مادری» فعلا متوقف است؟
- اکران «همسایه شما، زهره» در هنر و تجربه/ پوستر فیلم رونمایی شد
- کمال تبریزی به دبیری جشنواره فیلم اقوام ایرانی نرسید
- معرفی نامزدهای دومین جشنواره «عروسکخونه»
- «ایستاده با گرگ» نامزد دریافت جایزه از جشنواره دهلی نو شد
- کیلین مورفی، بهترین بازیگر مرد آکادمی فیلم و تلویزیون ایرلند/ پیروزی «اوپنهایمر» کامل شد
- شمشیرها برق میزنند/ نگاهی به فیلم «شوگان»
- اردیبهشتِ تئاتر شهرزاد با سه نمایش
- مستندی از «حمید سهیلی» در موزه سینما نمایش داده میشود
- انتشار پوستر «آن دو» با تصویری از لحظه شهادت کاراکتر اصلی
- دبیر هفتمین دوره جایزه پژوهش سال سینمای ایران منصوب شد