مستند «توقیف» به کارگردانی هامان وافری، روز چهارشنبه گذشته در خانه هنرمندان ایران، با حضور جمعی از اهالی موسیقی، سینما و فرهنگ به نمایش درآمد. این اثر که با نگاهی انتقادی به موضوع سانسور در عرصه هنر ساخته شده است، با استقبال مخاطبان و چهره‌های مطرح هنری اکران شد.
به گزارش سینماسینما، «توقیف» مستندی ۴۰ دقیقه‌ای است که با ساختاری روایی و چندلایه و با موضوعی بینارشته‌تی، به بررسی چالش‌های هنرمندان مستقل در مواجهه با ممیزی می‌پردازد.
این فیلم در سه سطح به موضوع توقیف می‌پردازد: تولید آثار توقیف‌شده، تجربه شخصی هنرمندان در مواجهه با ممیزی و تحلیل کارشناسان درباره تأثیر سانسور بر هویت هنری و اجتماعی. استفاده از جلوه‌های استعاری، همچون رفتار کلاغ‌ها به عنوان نمادی از کنترل و نظارت، توانسته در ایجاد فضای تأمل‌برانگیز فیلم مؤثر باشد. همچنین، فیلم از صدای غلامحسین ساعدی و محمد مختاری بهره برده است تا پیوند سانسور فرهنگی با ساختارهای اجتماعی و تاریخی را به نمایش بگذارد.
نقدها و پیشنهادات مطرح‌شده در اکران
هرچند فیلم از لحاظ روایی و ساختاری به نوعی خطر کردن در حفظ یکپارچگی فیلم محسوب می شود، اما به نظر می رسد فیلم توانسته به یکپارچگی قابل قبولی برای آنکه مخاطب را تا انتها به دنبال خود بکشد ارائه کند. یکی دیگر نکات مورد نقد، جای‌گذاری زودهنگام عنوان‌بندی فیلم است که به نوعی قرارگیری پرسوناژ در موقعیت کافکایی را مورد تاکید قرار داده است و البته فیلم به علت وجوت دراماتیک که می‌توانست با تأخیری سنجیده‌تر در جای‌گذاری عنوان‌بندی فیلم بعد از یک پلان دراماتیک ناتمام، مخاطب را عمیق‌تر درگیر روایت فیلم کند. توقیف توانسته است برغم وزن موضوعات مورد گفتگوی خط مصاحبه در بخش میانی فیلم که می تواند افت کوتاهی در روایت ایجاد کند با ورود به موقع لایه های روایی و تصاویر مستند تنوع بصری و جذابیت فیلم را حفظ کند.
ناگفته نماند فیلم توانسته با ثبت و ترکیب روایات اتفاقات اجتماعی روز و خط داستان موفق به درج تقویم در جریان روایت فیلم شود که نقطه مثبتی ارزیابی می شود.
نشست تخصصی و گفت‌وگو درباره سانسور در هنر
پس از اکران، نشست تخصصی با حضور کارگردان فیلم، مازیار فکری‌ارشاد (منتقد سینما)، حمیدرضا نوربخش (مدیرعامل خانه موسیقی)، فرزاد خوشدست (کارگردان) و محمدرضا چراغعلی (آهنگساز) برگزار شد. این نشست به ابعاد فنی، نظری و جامعه‌شناختی فیلم پرداخت و بر اهمیت پرداختن به سانسور به عنوان یک مطالبه اجتماعی و هنری تأکید شد.
مازیار فکری‌ارشاد منتقد سینما بعنوان دبیر نشست، با طرح سوالاتی از کارگردان فیلم در مورد ساختار و چارچوب نظری فیلم صحبت‌های خود را شروع کرد.
هامان وافری، کارگردان فیلم، با اشاره به تأثیرپذیری از نظریات مکتب فرانکفورت، توضیح داد که چگونه فیلم سعی دارد سانسور را نه‌تنها به‌عنوان یک محدودیت فردی، بلکه به‌عنوان یک ابزار بازتولید سلطه فرهنگی در عرصه اجتماع و زندگی شخصی هنرمند تحلیل کند.
سپس فکری‌ارشاد با اشاره به تصاویر استعاری از وافری، دلیل به کارگیری تصاویری از رفتار کلاغ‌ها پرسید.
وافری گفت: حضور کلاغ‌ها چه در دوران مهاجرت و چه در خیابان‌های تهران برایم الهام بخش بود و سعی کردم از رفتار کلاغ‌ها بعنوان پاساژ برای ایجاد یکپارچگی لایه‌های فیلم استفاده کنم. کلاغ‌ها در واقع تصاویر استعاری به‌عنوان نمادی از کنترل، نظارت و تکرار چرخه نظارت گسترده در جامعه هستند که همه جا حضور دارند.
وافری اضافه کرد: فیلم «توقیف» را از نظر سبک سینمایی و ساختاری، در دسته‌بندی مستند-داستانی (Docu-Drama) قرار می‌گیرد. این سبک، که ترکیبی از روایت مستند و درام سینمایی است، برای نمایش موضوعات حساس اجتماعی و تاریخی به کار می‌رود. در «توقیف»، این ترکیب با استفاده از تصاویر استعاری، روایات شخصی و مصاحبه‌های پژوهشی شکل گرفته است. «توقیف» از ساختار روایی مستند استفاده می‌کند اما در کنار آن، با بهره‌گیری از تصاویر سینمایی و لحظات بازسازی‌شده، فضایی دراماتیک خلق می‌کند. این سبک باعث شده فیلم علاوه بر ارائه اطلاعات، بار احساسی و درگیری عاطفی مخاطب را نیز افزایش دهد. همچنین، پرداخت استعاری برخی صحنه‌ها، فیلم را به سمت سینمای شاعرانه (Poetic Cinema) سوق می‌دهد که معمولاً در آثار مستند انتقادی به کار می‌رود.
وافری افزود: از منظر نظریه سینمایی، توقیف به مکتب نقد فرهنگی و نظریه انتقادی (Critical Theory) نزدیک است. این سبک که متأثر از مکتب فرانکفورت و نظریه‌های آدورنو، هورکهایمر و مارکوزه است، سانسور را نه‌تنها یک مسئله فردی، بلکه ابزاری برای سلطه فرهنگی و کنترل اجتماعی می‌داند که فیلم تلاش دارد به جای صرفاً بازگو کردن سانسور، ماهیت و ساختار و خاستگاههای آن را تحلیل کند و ابعاد اجتماعی و تاریخی‌اش را مورد واکاوی قرار دهد.
در یکی از نشست‌های تحلیلی اخیر درباره سانسور و ممیزی آثار فرهنگی، حمیدرضا نوربخش، خواننده و استاد آواز سنتی، با یادآوری مشکلات اخذ مجوز حمل ساز در دهه ۶۰، روند رفع محدودیت‌ها را رو به بهبود دانست. او با تأکید بر اهمیت مستند «توقیف» در ارائه روایتی بی‌واسطه از سانسور موسیقی، گفت که ادامه گفت‌وگو میان اهالی فرهنگ و حاکمیت می‌تواند به کاهش بلاتکلیفی‌ها در حوزه ممیزی کمک کند.
محمدرضا چراغعلی، دیگر کارشناس حاضر در نشست، با اشاره به مشکلات اخذ مجوزها و تلاش‌های وافری، تأکید کرد که استقبال مردم از آثار که مجوز ارشاد دارند رویکردی منفی شده است و اخذ مجوزهای ارشاد باعث می‌شود اقبال عمومی به آثار کاهش بیابد، بلکه نظارت کیفی آن‌ها را نیز به تعویق می‌اندازد. او این وضعیت را یکی از دلایل افت کیفی برخی تولیدات دانست که به جای تمرکز بر محتوای هنری، درگیر فرایندهای بوروکراتیک شده‌اند.
در ادامه، فرزاد خوشدست، کارگردان فیلم تحسین‌شده «خط باریک قرمز»، مستند «توقیف» را اثری جسورانه و موفق خواند که توانسته به یکی از موضوعات ممنوعه بپردازد. او ضمن ستایش از ساختار چندلایه فیلم، آن را اثری پرکشش دانست که در برخی لحظات کندتر و در برخی بخش‌ها پرتنش پیش می‌رود و اضافه کرد در هر صورت ما یک قیلم مهم و حذاب تماشا کردیم که اثری روپا و ساختارمند است. خوشدست همچنین از تدوین قوی و موسیقی فرمالیستی و روایی فیلم یاد کرد که به پویایی روایت کمک کرده‌اند.
از نقاط قوت این مستند، استفاده از صدای زنده‌یاد «غلامحسین ساعدی» و «محمد مختاری» است؛ رویکردی که به گفته خوشدست، نه‌تنها پیشینه تاریخی سانسور در ایران را واکاوی می‌کند، بلکه پیوندی عمیق میان سانسور هنری و سرکوب اجتماعی برقرار می‌سازد. او تأکید کرد که این فیلم نشان می‌دهد سانسور چگونه آزادی هنری را سرکوب کرده و بر حیات هنرمندان در دوره های مختلف تأثیر گذاشته است.»
در پایان، هامان وافری ضمن قدردانی از عوامل ساخت مستند «توقیف»، این اثر را صرفاً یک فیلم اعتراضی و ناامیدکننده ندانست، بلکه آن را روایتی از پایداری انسانی در برابر محدودیت‌ها توصیف کرد. او تأکید کرد که فیلم نه‌تنها به نقد سانسور می‌پردازد، بلکه مفهومی عمیق‌تر را مطرح می‌کند: اینکه معنا و ارزش زندگی در گرو مقاومت و ایستادگی بر اصول انسانی است.
نخستین اکران ویژه فیلم «توقیف» با آیین امضای آلبوم «تیغ و ترانه» توسط عوامل تولید اثر به پایان رسید.