سینماسینما، علی نعیمی: صدای گریه‌های مخاطبان، همان چیزی است که همواره تعزیه از خود به‌جای می‌گذارد. نمایش موفقی که در طول تاریخ توانسته صدایی تازه از شیعه و واقعه کربلا به جهان عرضه کند.
بی‌گمان هنر همان ابزاری است که از گذشته تا امروز توانسته تمام ابعاد زندگی انسانی، از غم گرفته تا شادمانی و روزمرگی‌ها را بازتاب دهد. در این میان یقیناً تئاتر نقشی پررنگ آن‌هم بر مبنای فرهنگ هر کشوری ایفاء کرده به همین خاطر نمایش‌های سنتی در دنیای امروز جایگاه ویژه‌ای از نظر تاریخی و مردم‌شناسی ایفاء می‌کنند.
از این دیدگاه به جرات می‌توان گفت که تعزیه هنری است که از دل تاریخ و فرهنگ مردمی شیعیان سر برآورد تا بخش مهمی از اعتقادات شیعه را، به شکلی قابل‌پذیرش بین تمام اقشار جامعه حفظ کند.
تعزیه در تاریخ ایران نقشی بیش از یک نمایش معمولی ایفاء کرده است به‌نحوی‌که این هنر محبوب که با عقاید مردمی پیوند عمیقی دارد، در دوره قاجار به اوج خود رسید و در زمان پهلوی ممنوع شد!
از آنجاکه حادثه کربلا همواره در تاریخ شیعه دارای ارزش و اهمیتی خاص بوده، تعزیه از دل این تراژدی بزرگ تاریخی سر برآورد. تراژدی که هنوز هم باگذشت بیش از ۱۴ قرن قلب شیعیان را به درد می‌آورد و عشق به شهادت را جان می‌بخشد.
هنر نمایش یا تئاتر در ایران بعد از اسلام به علت منع مذهبی و مخالفت افکار عمومی جامعه دینی ایران با بسیاری از امور ذوقی و هنری تا اواخر قرن چهارم هجری به‌کلی منسوخ و متروک بود. برای نخستین بار معذالدوله دیلمی (احمد پسر بویه) شاهنشاه دیلمی ایران (۳۵۶-۳۳۴ ه.ق) پس از تسلط بر بغداد، مرکز خلافت عباسی علی‌رغم احساسات مذهبی خلیفه و فقهای اهل سنت، دستور داد تا در آن شهر مجالس تعزیه سیدالشهدا در دهه اول محرم برپا شود. به همین خاطر بازارها بسته شد و مردم به علامت عزا لباس سیاه پوشیدند. از آن پس، این مراسم در اغلب شهرستان‌های ایران مخصوصاً ایالات ساحلی دریای خزر و آذربایجان معمول شد.
داوود فتحعلی‌بیگی، پیشکسوت عرصه تئاتر که حضور فعالی در زمینه تعزیه در سال‌های عمر خود داشته است، با اشاره به اهمیت تاریخی تعزیه به صمت گفت: مهم‌ترین و اصلی‌ترین آیین‌های باستانی «مصایب میترا» و «سوگ سیاوش» است. ایرانیان مهرپرست به هنگام برگزاری مناسک آیینی خود واقعه «مصایب میترا» را نیز به نمایش در می‌آوردند. در این نمایش چند تن از نقش‌آفرینان صورتک‌هایی بر چهره خود می‌زدند و روی سکویی که پیروان آیین مهری برای نیایش‌های مذهبی ساخته بودند، می‌رفتند و همراه نمایش، واقعه مصایب را نشان می‌دادند. همچنین در سال مرگ سیاوش، مردم بخارا همراه آیین سوگواری سیاوش، شهادت او را نمایش می‌دادند.وی با اشاره به اهمیت تعزیه در ساختار نمایشی ایران و درهم آمیختگی آن با واقعه کربلا افزود: ایرانیان شیعه نیز در ساختن تعزیه و به‌نمایش درآوردن واقعه‌های کربلا و حدیث مصایب سیدالشهدا(ع) به سنت نمایش‌های آیینی ایرانیان قدیم و شیوه اجرای مناسک و آیین‌های آنان و پاره‌ای از عناصر اسطوره‌ای و حماسی سازنده نمایش‌های آیینی نظر داشته‌اند. یک نویسنده مصری معتقد است که ایرانیان با پیش‌زمینه هنر تئاتر که در جامعه‌شان داشتند، توانستند از شهادت حضرت امام حسین(ع) و اصحاب‌اش درام‌های مذهبی بیافرینند در حالی که عرب‌ها هیچگاه به این اندیشه نیفتادند که از این وقایع بهره بگیرند، زیرا در میان آنها هنر نمایش، سنت نبود.فتحعلی‌بیگی با انتقاد از حذف تعزیه از مراسم عاشورایی اداره کل هنرهای نمایشی بیان کرد: متاسفانه ما در تجلی عمومی عرصه فرهنگ متوقف شده‌ایم و به دلیل کمبود بودجه همواره شاهد از بین رفتن برخی برنامه‌های مفید در عرصه فرهنگ و هنر می‌شویم.
وی ادامه داد: در ماه محرم گروه‌های تعزیه به برکت نام امام حسین(ع) و فعالیت‌های شخصی به اجرای متون می‌پردازند و اداره کل هنرهای نمایشی هم هر سال سعی می‌کند در دهه نخست چند مراسم داشته باشد.
فتحعلی‌بیگی با اشاره به اینکه تعزیه همواره از حامیان بخش خصوصی سود می‌برده، افزود: اینکه دولت بخواهد در حوزه اجرا و حمایت از گروه‌های تعزیه گامی بردارد هیچگاه مدنظر نبوده است. گروه‌های تعزیه با حمایت‌های شخصی به اجرا می‌پردازند و دولت نقش پررنگی در حمایت از گروه‌های تعزیه‌خوان ندارد. اگر حامی گروه‌های تعزیه دولت‌ها بودند که از بین می‌رفت. اما بخش‌هایی در این زمینه وجود دارد که اگر دولت اقدام و حمایت نکند، بخش خصوصی یا مردم روی آن سرمایه‌گذاری نمی‌کنند. یکی از آن اقدامات، گردآوری نسخه‌های خطی مربوط به اشعار و نوشته‌های تعزیه است. اطلاع دارید، در ایام محرم فقط تعزیه شهادت خوانده می‌شود و تعزیه‌های دیگر استفاده نمی‌شود. جالب است بدانید بیش از ۵۰۰ متن در گونه تعزیه وجود دارد که این متون در سرتاسر کشور پراکنده و اگر دولت فکری به حال جمع‌آوری این متن‌ها نکند، یک میراث بزرگ را به‌دست فراموشی می‌سپاریم. سرمایه‌گذاری نهادهای فرهنگی در جمع‌آوری این متون در قالب یک دانشنامه ملی تعزیه می‌تواند به غنای بیشتر این هنر ملی و آیینی بینجامد.
این استاد پیشکسوت عرصه نمایش با اشاره به ثبت جهانی هنر تعزیه در یونسکو و تلاش برای حفظ این میراث معنوی و فرهنگی گفت: حفظ این میراث نیازمند یک کار کارشناسی و ملی است. از این‌رو، تلاش‌ها و انگیزه‌های فردی هرچند ارزشمند هستند اما بخش خصوصی برای حفظ مبانی تئوریک و آموزشی نمی‌تواند ورود پیدا کند به همین دلیل باید دولت اقداماتی را انجام دهد؛ از جمله حفظ و نگهداری بعضی از تکیه‌های کشور که مهجور مانده‌اند و باید نسبت به زمینه‌های فعالیت‌های آن اقدامات مناسبی شود، به ویژه در شهرها و استان‌هایی که تعزیه در آن رواج دارد دایر کردن تکیه نیازمند حمایت و اقدامات دولت است. این تکیه‌ها در طول سال می‌توانند از منظر موزه و تاریخ‌نگاری، این ۵۰۰ متنی که وجود دارد را اجرا کنند. این متن‌ها که شامل «حدیث عالم ذر» تا «حدیث عالم قیامت» است باید به وسیله این مراکز و گروه‌ها به صورت مداوم اجرا شود تا فراموش نشوند. این رپرتوار (مجموعه‌ای از متن‌های تعزیه) بااهمیت و نیازمند حمایت‌های دولتی است و بخش خصوصی در این زمینه سرمایه‌گذاری نمی‌کند. بخش خصوصی نهایت در ایام عزاداری و برای ثواب چند متن از شهادت ائمه معصوم(ع) را اجرا می‌کند و از دیگر متن‌ها به این شکل غافل خواهیم شد.
وی با گلایه به بی‌توجهی در مدیریت فرهنگی برای حفظ میراث جهانی تعزیه گفت: متاسفانه در این زمینه و پس از ثبت جهانی این هنر نمایشی اقدام مناسبی برای حفظ متن‌ها و گردآوری آنها انجام شده است. یکسری اقدامات فردی و خارج از سیستم دولتی انجام شده که متاسفانه نمی‌توان آن را به نام دولت گذاشت.
فتحعلی‌بیگی با اشاره به چاپ «دفتر تعزیه» از طرف خودش و کتاب «قدمگاه انجم» از سوی مهدی دریایی به این نکته اشاره کرد: یک نهاد مشخص برای حفظ تمامی میراث‌های به جا مانده در هنرهای آیینی و نمایشی نیاز است تا به فراموشی نرود.
وی نبود واحد ویژه نمایش‌های آیینی و تعزیه در سیستم آموزشی و دانشگاه‌ها یک ایراد مهم دانست و گفت: دانشگاه میراث فرهنگی که در تمامی رشته‌ها سعی می‌کند به تدریس تخصصی بپردازد باید در زمینه تدریس متن‌ها و مبانی تعزیه اقدام کند و از تجربه‌های استادان این هنر بهره ببرد. متاسفانه بیشتر استادان این حوزه پا به سن گذاشتند و اگر فرصت استفاده از تجربه‌های آنها فراهم نشود، در آینده با افسوس از این اتفاق صحبت خواهیم کرد. وزارت علوم هم باید نسبت به تعریف درس‌های هنرهای آیینی و تعزیه اقدام کند که البته چند سال قبل این اتفاق از سوی دانشگاه سوره تا قسمتی انجام شد اما باز هم متوقف ماند و پیگیری نشد. فتحعلی‌بیگی همچنین ضمن تاکید بر فعالیت مستمر دستگاه‌ها برای حفظ میراث‌های فرهنگی گفت: دست روی دست گذاشتن در چنین عرصه‌هایی، کاری به جلو نمی‌برد. حفظ این میراث‌های ارزشمند نیازمند فعالیت مستمر است، اگر تا امروز هم فعالیتی در این زمینه انجام شده، کوشش‌های فردی بوده و متاسفانه هیچگونه اراده‌ای از سوی دستگاه‌های دولتی دیده نمی‌شود.
تعزیه بعد از گذشت سالیان طولانی هنوز هم راه پرفرازونشیبی را در پی دارد اما به‌طور حتم این هنر محبوب مذهبی که با فرهنگ ملی ما ایرانیان گره‌خورده، هنوز جذابیت‌های بی‌شماری در دل خود دارد. نگاهی به اجتماع مردم در مجالس تعزیه بیانگر محبوبیت این نمایش کهن است که هنوز هم می‌تواند با بلند شدن شمشیر یزید دسته‌ای از مردم را به غم بنشاند و تراژدی تاریخی کربلا را به تصویر بکشد.
با نزدیک شدن محرم سالن‌های نمایش تئاتر برای بازنمایی نمایش تاریخی تعزیه خود را آماده می‌کنند تا بازهم در عزای سالار شهیدان بگریند.
صمت