سینماسینما، دکتر علی شیخ‌مهدی

فلسفه آلمانی به ویژه فلسفه هگل تأثیر به‌سزایی بر متفکران چپگرای فرانسوی داشته است. اما لکان چپگرا نبود بلکه روانشناسی نئوفرویدی بود که تحت تاثیر کتاب پدیدارشناسی روح به ویژه بخش خدایگان و بنده نوشته هگل قرار داشت. آنچه او درباره گره در هم تنیده سه ساحت خیال، واقعیت و نماد بیان کرده بود، مبنایی شد که فمنیست‌های متأثر از او روابط قدرت میان زنان و مردان را بررسی کنند. دیالکتیک سه قسمتی هگلی از روابط ارباب و بنده را می‌توان به مراتب سه‌گانه ناآگاهی، آگاهی و سپس خودآگاهی روابط اقتدار میان زنان و مردان تمثیل کرد. در حالت نخست (جدال) مرد و زن نمی‌دانند که کدامیک برتر و فروتراند. در وضعیت دوم (مشخص شدن تز و آنتی‌تز)، هریک از طرفین به این آگاهی می‌رسند که فرودست مایل است روابط سلطه را برهم بزند و دیگر زیردست نماند و از سوی دیگر، فرادست متوجه برتری خویش و حفظ فرادستی‌اش بشود. در حالت سوم که سنتز یا وضع مجامع است، آزادی از طریق روابط دموکراتیک متضمن وضعیتی تعالی یافته از حالت خدایگانی و بندگی مربوط به دوره فئودالیسم می‌شود. از این روست که شیوه تولید سرمایه‌داری با نظام سیاسی دموکراسی، تنظیم کننده روابط قدرت و تفکیک قوا می‌شود. در این حالت روابط فرادستی و فرودستی به جای تضاد آشتی‌ناپذیر به پذیرش قوای یکدیگر و همکاری در کنار یکدیگر تبدیل می‌شود.

  گرچه اصغر فرهادی فیلمساز سرشناس ایرانی دانش‌آموخته دانشکده‌های هنری ایران است، اما روند پیشرفت کاری او را باید نتیجه برنامه‌ریزی گام به گام و راهبرد آهسته و پیوسته خودش دانست. او کارش را با نوشتن فیلمنامه آغاز کرد و بعد مدتی فیلمسازی را آغاز کرد. فیلم سینمایی رقص در غبار ۱۳۸۱ نخستین تجربه وی در کارگردانی بود. در مجموع به نظر می‌رسد که او تمایل دارد در ژانر مسائل اجتماعی فیلم بسازد و فعالیت سینمایی او تاکنون را می‌توان دست‌کم شامل سه دوره دانست. دوره نخست فیلمسازی فرهادی شامل فیلم‌هایی با موضوعات مربوط به طبقات فرودست جامعه می‌شود که از آن میان فیلم شهرزیبا ۱۳۸۲ با دریافت جوایز خارجی گامی بلند برای شناخته شدن وی بود؛ اما شناخت جهانی از او در دوره دوم فیلمسازی با فیلم درباره الی ۱۳۸۷ و دریافت جایزه‌های بزرگ خارجی دیگر، شروع شد. این دوره از فیلم‌های او با موضوعات طبقه متوسط بسیار مورد استقبال جشنواره‌های مهم خارجی قرار گرفت. او این بار دوگانگی رفتارهای طبقه متوسط که سرمنشاء ناپایداری و رفتار متناقض این گروه بزرگ اجتماعی، پس از سیاست‌های توسعه غربگرایانه کشور در دو دهه پس از جنگ میان ایران و عراق بود، را برای شخصیت‌های فیلم‌هایش انتخاب کرد. می‌توان به لحاظ درام‌شناسی وضعیت پیش آمده برای قهرمانان این دوره از فیلم‌های فرهادی را با اصطلاح «عدالت شعری» که هگل، فیلسوف آلمانی، برای تعریف تراژدی بکار می‌برد، توضیح داد. بر اساس این اصطلاح، نیروهای شر و خیر اخلاقی دارای حق‌اند و هرکدام تا حدودی راست یا دروغ می‌گویند. در فیلم درباره الی ۱۳۸۷همه شخصیت‌ها به گونه‌ای دیده‌ها و شنیده‌هایشان را روایت می‌کنند که بی‌گناه به نظر برسند. دروغگویی و پنهان‌کاری غیر اخلاقی کانون و نقطه اصلی فیلم‌های این دوره فیلمسازی فرهادی است. از زمانی که فیلم جدایی نادر از سیمین ۱۳۸۹ جایزه بهترین فیلم خارجی زبان را  در جشنواره اسکار به دست آورد، فرهادی به عنوان یک فیلمساز موفق بین‌المللی شناخته شد که این اعتبار با جوایز متعدد دیگر از چند جشنواره مهم اروپایی تثبیت شد. اما دوره سوم فیلم‌های او با فیلم  گذشته۱۳۹۲ آغاز شد. تا پیش از این فیلم، او سعی کرده بود در محدوده ایرانی، جهانی سخن بگوید. اما در فیلم گذشته و چند فیلم پس از آن، او با همان مضامین عدالت اجتماعی و صداقت اخلاقی توانایی شگرف خود را برای نمایش شخصیت‌ها در وضعیت‌های دشوار اجتماعی و فردی که باید پاسخ اخلاقی بدهند نشان داده است. همین مضمون عدالت اجتماعی در آثار فرهادی، زمینه اصلی اثر پژوهشی نازنین هنرخواه در مورد سینمای فرهادی است. در کتاب روانکاوی روابط قدرت در سینمای اصغر فرهادی، چنان‌که از عنوان مشخص است، روابط اربابی و بندگی بین زنان و مردان در سینمای فرهادی با استناد به روش روانکاوی فرویدی و نئوفرویدی با دیدگاهی جنسیت‌محور بررسی شده است. در اکثر فصول این کتاب که غالباً آثار دوره دوم فیلمسازی فرهادی را دربرمی‌گیرد، وضعیت عدالت اجتماعی بین زنان و مردان در طبقات مختلف اجتماعی کشور ایران بررسی شده و با بررسی فیلم گذشته از دوره سوم فیلمسازی فرهادی نشان داده شده که روابط قدرت در جامعه ایرانی و اروپایی تفاوت بسیار دارد.

کتاب روانکاوی روابط قدرت در سینمای اصغر فرهادی مناسب مطالعه دانشجویان تحصیلات تکمیلی سینما و علوم انسانی است. این کتاب حاصل پایان نامه خانم نازنین هنرخواه است که با امتیاز عالی دانش‌آموخته کارشناسی ارشد در رشته سینما شده است. ایشان در این پژوهش، پرسش اخلاقی در درام را که از تعریف هگل برای تراژدی در فیلم‌های فرهادی بازنمایی شده است، از نظرگاهی فروید-لکانی در بحث فرودستی و فرادستی شخصیت های زن و مرد فیلم‌های فرهادی بررسی کرده است.

گفتنی است کتاب روانکاوی قدرت در سینمای فرهادی در ۱۸۰ صفحه و از سوی نشر مهر نوروز منتشر شده است. نشر مهر نوروز پیش از این کتاب نیز کتاب «بازنمایی گسست اجتماعی در سینمای اصغر فرهادی» نوشته ارسلان مقدس را منتشر کرده بود.