سینماسینما، ابوالفضل نجیب
پیش‌تر در یادداشتی با عنوان تاثیر کرونا بر فرهنگ و سینما با نگاه خوش بینانه به تاثیر کرونا به توسعه و بسط فرهنگ تماشای فیلم و جایگزین شدن به فرهنگ سینما رفتن اشاره شد. در این مختصر به برخی پیامدهای منفی و آسیب های ناشی از تماشای آنلاین فیلم اشاره می شود.
علیرغم این که اطلاق هنر هفتم به سینما به عنوان آخرین دستاورد بشر در عرصه هنر تاکید شده اما نباید فراموش کرد این عنوان، موضوعیت خود را بیش از آن که قائم به هنر سینما باشد، از حیث وامداری به هنرهای پیش از خود و مهمترین آن ها موسیقی، بازیگری، عکاسی، تئاتر و حتی شعر کسب می کند.
این وامداری تا آنجا حائز اهمیت است که حتی برخی تا پیش از این سینما را در مرز هنر و صناعت مورد تشکیک قرار می دادند. این ذهنیت وقتی به واقعیت نزدیک و نزدیک تر می شود که ماهیت سینما سوای تاثیرات یاد شده از هنرهای پیشین بر یک توهم و به واقع خطای توامان بصری و حسی موضوعیت پیدا می کند. شاید از این زاویه بتوان کتاب سینما چیست؟ آندره بازن را تلاشی پاسخگویانه به این ابهام تلقی کرد. بازن در این کتاب می کوشد ضمن تاکید بر وامداری سینما از هنرهای ماقبل خود، در نهایت، به سینما ارزش قائم به ذات – و هنری هر چند در امتداد دیگر هنرها اما متمایز و در عین حال مستقل ببخشد. گذشته از این مباحث و مجادلات قدیمی که در نهایت به تثبیت سینما به عنوان هنر هفتم منجر شد اما آنچه به این ترکیب چندگانه به تعبیری شکل و شمائل جادویی می‌بخشد و التذاذ از هنر را به کمال می رساند، در بخشی اعظم، معطوف به پرده عریض سینما است. دیواره ای که در عین سادگی و دسترسی سهل، اما یکی از مهمترین عناصر تکمیل کننده و در واقع می توان گفت بخشی از ابعاد زیباشناسانه فیلم را منعکس می کند. عجالتا به تاثیرات اجتماعی دیدن فیلم بر روی پرده سینما کاری نداریم. آنچه در این مختصر منظور است، کاربرد و کارکرد این دیواره سفید و ساده در انعکاس و نتیجه آن ترکیب جادویی و بازتاب جنبه های زیباشناسانه بصری و بعضا صوتی است. اطلاق پرده نقره ای به دیواره از آن رو حائز اهمیت است که علاوه بر جنبه های یاد شده که می تواند به تشدید و افزایش التذاذ از جنبه های گوناگون فیلم منجر شود، بخشی هم از تاثیر تجربه تماشای جمعی در سالن سینما ناشی می شود. اما آنچه سوای این جنبه های اجتماعی مورد نظر است، نسبت و فاصله تماشاگر سالن با ابعاد پرده سینما و تاثیرات ذهنی ناشی از درگیری تمام قد تماشاگر با تصویر روی پرده است. نگاه از پائین به پرده عریض که بالمال به تمرکز همه جانبه ذهنی و حسی مخاطب و ارتباط او با اتفاقات روی پرده و تسلط او بر وقایع و جزئی ترین کنش ها و جزئی ترین عناصر صحنه، پس زمینه ها و … منجر می شود.
در واقع تماشای فیلم در سالن تاریک سینما به نوعی مکاشفه فردی می ماند که در نهایت راه به واکنش جمعی می برد. آنچه باعث این وضعیت می شود الزام تماشاگر سینما به رعایت اصول فیلم دیدن در سینما است. اصولی که چه در فلسفه تماشای جمعی فیلم در سالن و چه در نوعیت و تمایز ارتباط با پرده عریض در مقایسه با قاب تلویزیون یا حتی سینمای خانگی بر تفاوت های کمی و کیفی دلالت دارد. این تفاوت ها در واقعیت امر به بخشی از ضرورت نگاه همه جانبه تماشاگر به روایت رخدادهای روی پرده که بخشی از آن نیز معطوف به جنبه های زیباشناسانه و به تعبیری مادی شدن فهم سینما به مثابه یک هنر تمام و کمال و ترکیبی است، دلالت دارد.
از این منظر می شود نتیجه گرفت پرده اسکوپ و فیلمبرداری سه بعدی، همچنان که ظهور رنگ در فیلم که از اشکال ساده به ایستمین کالر و اکنون به مدد تکنولوژی دیجیتال به چشم نوازترین شکل ممکن ارتقا یافته، همچنین کارکرد میدان عمق و لذت تماشاگر از هنر بازیگری همچنان که نور و کنتراست و کمپوزیسیون و … به تمامی یا بخش اعظم جنبه های زیباشناسانه این ترکیب جادویی، از سنت فیلم دیدن بر پرده نقره ای حاصل می شود.
از این رو و به میزانی که این رابطه و موقعیت و به واقع نسبت تماشاگر با پرده سینما مخدوش و تنزل و خرد و کوچک تر شود، به همان نسبت جلوه ها و جنبه های زیباشنایی فیلم کم رنگ و چه بسا مغفول می ماند. شاید فرار اولین گروه تماشاگران از سینما به هنگام مواجه شدن با قطاری که به سمت آنها در حرکت بود، دلالتی بر اهمیت این نسبت و به تعبیری کارکرد هژمونی پرده بر تماشاگر سالن از ساده ترین شکل ممکن دیروز تا اشکال پیچیده امروز باشد.
اگر در واقعیت امر تفاوت تماشای فیلم در سالن سینما با اشکال ارتباطی مدرن بر چنین فاصله کیفی دلالت و تاکید داشته باشد در این صورت بر خلاف آن خوش بینی ناشی از گسترش فرهنگ فیلم دیدن، باید اذعان کرد، سبک و سنت شدن تماشای آنلاین فیلم در خانه همان اندازه که می تواند به صنعت و چرخه اقتصادی سینما کمک کند. همان اندازه باعث تنزل دانش بصری و زیباشناسی مخاطبان خواهد شد.
ماحصل بحث بر این معنی تاکید دارد که تبدیل فرهنگ سینما رفتن به فرهنگ فیلم دیدن در خانه از طریق قاب تلویزیون و سینمای خانگی و با هر میزان توفیق در همان‌سازی با آن دیواره ساده گچی سالن تاریک سینما، و با فرض این خوش بینی محال که تمامی علاقمندان به هنر هفتم قادر به دسترسی به چنین امکانی برای دیدن فیلم در خانه باشند، اما همچنان می تواند تاثیر کرونا را از حیث محروم کردن مردم از تماشای فیلم بر دیواره گچی به جدی ترین آسیب بر جامعیت هنر سینما تبدیل کند. این آسیب البته از زاویه تنزل جنبه های زیباشناسانه در مخاطبان سینما حائز اهمیت است. سویه ها و تبعات اجتماعی این وضعیت البته و همچنان موضوع جداگانه ای است.