سینماسینما، محدثه واعظیپور
سرنوشت بعضی فیلمها، تراژیک و قابل بررسی است. گویی تقدیر نمیخواهد این فیلمها به اندازه ارزشهایشان دیده شوند. آنهم در شرایطی که سالهای اخیر، در بخش دولتی و در سینمای به اصطلاح مستقل، گاهی موج تبلیغات و بازیهای رسانهای تلاش کرده فیلمهایی ضعیف و پرایراد را به عنوان پدیده معرفی و ستایش و توجه تماشاگران را برای دیدن آنها جلب کند. اما فیلمهایی با امتیازهای فراوان، کمتر از آنچه شایستهاش بودهاند دیده شدهاند، «آستیگمات» یکی از آنهاست.
«آستیگمات» (مجیدرضا مصطفوی) بحرانهای موجود در خانواده ایرانی را به تصویر میکشد، محور قصه کسری (محمد شاکری) است، پسری که حضورش در خانواده نادیده گرفته میشود. پسری که در بحران به دنیا آمده و بعید به نظر میرسد بتواند بحرانهای پیاپی زندگی را به سلامت پشت سر بگذارد و به نسخهای پلیدتر از مهران (محسن کیایی) یا پدربزرگش (سیامک صفری) تبدیل نشود.
نقد جهل، خشونت و مردسالاری و همراهی با زنانی که در فضای مردسالار، نابود میشوند، امتیاز اصلی و نقطه برجسته «آستیگمات» است و فیلم را از دیگر آثار اجتماعی این سالها متمایز میکند. «آستیگمات» از پدرسالاری و مردسالاری انتقاد و جایگاه پدر در خانواده را نقد میکند، از این وجه به «برادران لیلا» و «پیرپسر» نزدیک است با این تفاوت که پیش از هر دو فیلم ساخته شده و مهمتر آنکه، مانند دو نمونه بسیار دیده شده قبلی، پدران خانواده را تبدیل به شخصیتهایی سیاه و منفی نکرده است. در فصل باغ وحش کسری گفتوگویی مهربانانه با پدربزرگش دارد. حتی رفتار مهران با پسرش، به خشونت و تلخی رفتارهای پدران در «برادران لیلا» و «پیرپسر» نیست. با این همه، نوک پیکان انتقاد در فیلم، به سوی مردان است. حتی مردی که نقشش را حسین پاکدل بازی میکند، اگر چه خشن و سلطهگر نیست، اما نمیتواند الهه (مهتاب نصیرپور) را درک و او را از وضعیت بحرانی خارج کند.
«آستیگمات» از چرخهای سخن میگوید که نه فقط زنان که بیشتر کودکان، در آن در معرض خطر هستند. نکته اندوهبار این است که سمیرا (باران کوثری) باردار است و یک کسرای دیگر، در راه است تا چرخه فقر و بدبختی، ادامه یابد.
در فضای تلخ فیلم، مادر (با بازی خوب مهتاب نصیرپور) شخصیتی قوی است، یادآور شخصیتهای زن فیلمهای رخشان بنی اعتماد: طوبی (گلاب آدینه) در «زیر پوست شهر» و گیلانه (فاطمه معتمدآریا) در «گیلانه». زنی که توانسته خود را از سایه شوم مردسالاری و همسری لاابالی و بیقید دور کند، اما توسط فرزندش، که نسخهای جوان از شوهر سابقش است دوباره گرفتار میشود. حمایت مادر از سمیرا و کسری، توجهش به کسری و مهرش به مرد (حسین پاکدل) وجه عاطفی این شخصیت را نشان میدهد، زنی مستقل و قوی و بااخلاق که در فضای پرخشونت اطراف، راهی به رستگاری ندارد و از هر طرف که میرود با شکست مواجه میشود.
نگاه فیلمساز به جامعه و فروپاشی نهاد خانواده دقیق و پر از جزئیات است. جزییاتی که حتی در ظاهر بازیگران و گریم آنها رعایت شده. مثل گریم بینی بهنوش بختیاری که چهرهاش را مسن و نازیبا کرده یا صورت اصلاح نکرده محسن کیایی، آرایش و رنگ موی سمیرا (زنی که میخواهد از طبقه خود دور شود و زندگی بهتری داشته باشد).
کسری در «آستیگمات» یادآور شخصیت بمانی (یسنا میرطهماسب) در «سیزده» (هومن سیدی) است. همنشینی بمانی که از مادر و پدرِ همواره در حال مشاجرهاش ناامید است با باند خلافکار او را دچار مشکلات متعدد میکند. در آن فیلم هم، بمانی شیفته سامی (آزاده صمدی) دختری بزهکار میشود. همان طور که کسری، دلبسته معلم زیبارویش (نیکی کریمی) است. هر دو نوجوان، سرخورده از عشقی ناخواسته و ممنوع، در دالانهای ورود به سن بلوغ و بزرگسالی گرفتارند.
«آستیگمات» برخلاف دیدگاه رسمی، که چنین آثاری را طرد میکند، فیلمی خانوادگی است. بخشی از وقایعی که کودکان و زنان و حتی مردانِ گرفتارِ مشکلات اقتصادی و ناکامیهای پی در پی، با آن مواجهاند در فیلم به تصویر کشیده شده، فیلم سال ۹۷ تولید شده و امروز، با وجود افزایش بحرانهای اجتماعی، آنچه برای طبقه فرودست رخ میدهد، حتما تلختر از آن چیزی است که در فیلم مجیدرضا مصطفوی دیدهایم.