سینماسینما، علیرضا حسن‌خانی
کمتر پیش آمده یک کتاب سینمایی را از آغاز تا انجام مثل یک رمان بخوانم. معمولاً فرازهایی از کتاب‌های سینمایی را بسته به مورد مطالعه و یا مناسبت خاص، یا تدوین یک مقاله و نوشته، یا برای کسب دانش و اطلاعات و نظرات نویسنده درباره‌ی موضوعی خاص و یا در سیر مطالعه درباره‌ی فیلم و یا فیلمسازی گزینش می‌کنم و می‌خوانم. به خصوص اگر آن کتاب مجموعه مقالات و نقدها و نظرات نویسنده‌ای خاص باشد. با این حال «شب تاریک روح: جایگاه و ارزش‌های گونه‌ی وحشت» نوشته‌ی شهزاد رحمتی از آن کتاب‌هایی بود که خواندن مقدمه‌اش منجر شد به مطالعه‌ی تمام کتاب. این کتاب در سال ۱۳۹۷ در ۱۰۰۰ نسخه!! توسط نشر چترنگ منتشر شده. فارغ از شناخت شخصی‌ام نسبت به شهزاد رحمتی خواندن سطور ابتدایی کتاب این یقین را در من به وجود آورد که با خواندن شب تاریک روح مرور کاملی بر ژانر وحشت –ژانر مورد علاقه‌‌ی مشترک من و نویسنده کتاب- خواهم پرداخت. خواندن چند سطری که در ادامه می‌آید نشان می‌دهد که نویسنده هر چند صادقانه و متواضعانه دارد از خودش سلب رسالتی فرضی در مجاب کردن مخالفان ژانر وحشت به ارزش‌های پیدا و پنهان این ژانر می‌کند، در عین حال دارد، با آن طنازی ذاتی همراه با زیرکی، درایت و اشراف منحصر به فردش به هر موضوعی که درباره‌اش بحث می‌کند، خواننده را به چالش یا بهتر است بگویم هماوردی‌ای دعوت می‌کند که اگر می‌تواند کتاب را بخواند، دوستش نداشته باشد و یا به جای تسلیم در برابر استدلالات متقنش، با شمشیر نقد و انکار به مقابله‌اش بشتابد.
با این حال اندکی امیدوارم (و اقرار می‌کنم که حتی این امیدواری کمابیش ناچیز را هم نمی‌توانم نوعی ساده‌لوحی به حساب نیاورم) که خواندن این کتاب، نگاه خصمانه‌ی مخالفان سرسخت گونه‌ی وحشت را، اگر اساساً به صرافت مطالعه‌ی این کتاب بیفتند، لااقل تا حدی،مختصری، اندکی، تعدیل کند.۱
تفاوتی نمی‌کند که شما مثل نگارنده جزو دوستداران ژانر وحشت باشید و یا در دسته‌ی مخالفانش قرار بگیرید. شب تاریک روح سخاوتمندانه این فرصت را در اختیار شما قرار می‌دهد تا مرور کاملی بر تاریخ ژانر وحشت در سینما و چه بسا ادبیات داشته باشید و نه تنها با شاخص‌ترین آثار این گونه و زیرگونه‌های متعددش آشنا شوید و یا مرورشان کنید بلکه مثل هر اثر خوب و کامل دیگری گستره‌ی وسیعی از آثار مهجور و ناشناخته و قدر نادیده را هم پیش چشمان خواننده‌اش می‌گستراند. این پراکندگی و طیف گسترده‌ی نام‌ها و ارجاعات وقتی به ذکر نام محدود نشده و با ذکر مثال‌ها و خلاصه داستان و نقدهای تماتیک و حتی فرامتن همراه می‌شود، علاوه بر اینکه حضور ذهن و اشراف نویسنده به موضوع مورد بحث را به مخاطب یادآوری می‌کند، نشان می‌دهد چه وسواس، تلاش منسجم و خلاقیت اوریجینالی پشت سطر سطر کتاب وجود دارد. در روزگار ترجمه‌های سطح پایین و عقب افتاده و معلولی که لقب «بی کیفیت» توصیفی مبالغه آمیز در برابر ماهیت زباله‌گی‌شان است، در روزهایی که تکه تکه کپی پیست کردن از این‌جا و آن‌جا شده «نویسندگی» این حجم از اصالت و ارجاع‌های دقیق به متون و منابع متنوع و متعدد که بعضاً ترجمه نشده و یا بدیع و خارج از دسترس‌اند یکی از ویژگی‌های برجسته‌ی این کتاب است. حضور شهزاد و سلیقه‌‌ی یکه و بعضاً عجیبش نه فقط در انتخاب فیلم‌ها و مثال‌ها که در نوع نگارش و سبک نوشتنش هم به کتاب تشخصی ویژه می‌بخشد. به عنوان مثال پیوست فصل ۵ با عنوان آن روی سکه: بحران هویت اشیا! از آن بخش‌هایی است که نویسنده خودش را از قالب یک منتقدِ تحلیلگر بیرون آورده و در هیئت یک نظریه پردازِ خلاق، ایده‌های شگرفی درباره‌ی موضوعات و قالب‌هایی نو که هنوز به آن‌ها فکر و پرداخت نشده، مطرح می‌کند. رحمتی با همان طنز و ادبیات مخصوص به خودش می‌نویسد:
«حالا دنیایی فانتزی را تصور کنید از همان نوعی که در آن وسایل و ابزارهای مختلف برای خودشان شخصیت دارند و حتی حرف می‌زنند و خوش و خرم در قالب هم‌زیستی مسالمت‌آمیزی با آدم‌ها زندگی می‌کنند. تا اینکه روزی آدم‌ها با شگفتی و بعد وحشت فزاینده‌ای متوجه می‌شوند که به دلایلی نامعلوم (که شاید بعداً معلوم شود زیر سر فیزیکدان بسیار نابغه ولی جامعه ستیزی است)، تک تک اشیا و وسایل زندگی کارکرد و کاربرد واقعی خودشان را فراموش کرده‌اند، یعنی به عبارتی دچار بحران هویت شده‌اند! از آن بدتر اینکه نه تنها کاربرد اصلی‌شان را فراموش کرده‌اند بلکه کاربردی دیگر، آن‌هم بدترین چیز ممکن، را کاربرد واقعی‌شان تصور می‌کنند»!۲
شب تاریک روح را می‌توان کتاب مرجع ژانر وحشت به فارسی قلمداد کرد. کتاب مرجعی که مطالعه‌اش نه تنها مخاطب را با سیل متنوعی از آثار وحشت آشنا می‌کند بلکه هر کدام به نوعی او را ترغیب و تشویق به دیدن و خواندن می‌کنند. شهزاد رحمتی در این کتاب، همزمان با اینکه خاستگاه و قلمرو هر یک از زیر گونه‌های سینمای وحشت را بررسی و همراه با نقد و مثال تحلیل می‌کند، خواننده را به مسیری رهنمون می‌کند که در خلال آن با خودش و از همه مهم‌تر با بیم‌ها و ترس‌هایش روبه‌رو شود. شب تاریک روح در ظاهر یک کتاب مرجع و یا در بهترین حالت یک نقد و تبارشناسی کامل و گسترده‌ی ژانرشناسی می‌توانست باشد اما از این هم فراتر رفته و ما را تا دروازه‌های خودشناسی‌ای روانکاوانه هم به پیش می‌برد. فصل پایانی کتاب اثباتی است بر این مدعا:
«در آموزه‌های رازورزانه نیز دست یافتن به روشنایی و پس از آن، آشتی دادن تضادهای درون و بیرون، بدون رویارویی صریح و صادقانه با «تاریکی» درون و بیرون میسر نیست. مسئله این است که برگذشتن از چیزی بدون رویارویی با آن ممکن نیست.»۳
انصاف بدهید که سطور بالا توقعی نیست که ما از یک کتاب سینمایی داشته باشیم. اما این کاری است که کتاب شهزاد رحمتی انجام می‌دهد.کتابی که از خلال نام‌ها و نقد و تفاسیر فیلم‌های سینمای وحشت در حقیقت خواننده را با ترس‌ها و بیم‌های خوش رو در رو کرده و به او کمک می‌کند تا در یک مکاشفه‌ی درونی آن‌ها را بهتر بشناسد و سپس او را تشویق می‌کند تا در یک معارضه‌ی درونی به نبرد با آن‌ها رفته و پس از پیروزی به خودآگاهی و بیداری نهایی دست یابد:
یکی از فصل‌های مشترک همه‌ی مکتب‌ها و شیوه های رازورزانه، ضرورت غلبه یافتن بر ناهوشیاری فردی و جمعی است؛ کاری که بخش مهمی از آن، رویارویی آگاهانه با انگاره‌های کهن‌الگویی است که بر ناهوشیاری جمعی ما حکم می‌رانند. و به درستی کدام گونه‌ی سینمایی و نیز ادبی بیشتر از گونه‌ی وحشت چنین پیوند گسترده و آشکاری با انواع و اقسام کهن الگوها و انگاره‌های کهن الگویی دارد؟»۴
۱- صفحه‌ی ۱۲
۲- صفحه‌ی ۱۴۷
۳- صفحه‌ی ۱۸۱
۴- صفحه‌ی ۱۹۱