سینماسینما، مهگان فرهنگ
مطالعه متون نویسندگان زن ایرانی می تواند به روشن شدن زوایای متعددی در زمینه اجتماعی آنها بیانجامد. داستان های منتشرشده توسط زنان بر تولید، بازتولید و دگرگونی هویت جنسیتی زنان ایرانی و روابط قدرت میان زن و مرد تأثیر می گذارد. داستان ها شواهدی عینی برای شناخت روابط مختلف موجود در جامعه هستند.
صدمین سالگرد زادروز نخستین زن داستان نویس حرفه ای ایران، می تواند مسیر طی شده و رشد نویسندگان زن در ایران را تا به امروز نشان دهد. چیزی که بنیانش با اقتدار توسط سیمین دانشور گذاشته شد. تصویری که از ادبیات سیمین دانشور به عنوان یکی از چهره های مطرح ادبیات ایران به‌ویژه ادبیات داستانی وجود دارد را می توان اینگونه بیان کرد: «تجلی زنانه ای که بی طرفانه به حقوق زنان نگاه می کند و تصاویر زنانه را به زیباترین شکل نشان می دهد.»
سیمین دانشور در ۸ اردیبهشت ۱۳۰۰ در شیراز به دنیا آمد. پدرش دکتر محمدعلی دانشور (احیاءالسلطنه) بود مردی که سیمین در رمان سووشون به نام دکتر عبدالله خان یاد می‌کند و مادرش قمرالسلطنه حکمت نام داشت. زنی شاعر و هنرمند که نقاشی را به فرزندانش می‌آموخت و مدتی هم مدیر هنرستان دخترانه هنرهای شیراز بود سیمین سه برادر و دو خواهر داشت و در خانواده‌ای اهل ذوق و هنر رشد یافت.
سیمین دانشور در سال ۱۳۲۸ موفق به اخذ مدرک دکتری ادبیات فارسی از دانشگاه تهران شد او به مدت ۵ سال با منتقدان بزرگی چون فاطمه سیاح، بهمینار، ملکی و فروزانفر کار کرد.
سیمین دانشور در سال ۱۳۲۹ با جلال آل‌احمد ازدواج کرد. پس از آن به آمریکا رفت و در دانشگاه استنفورد زیبایی‌شناسی ادبی خواند و در آنجا دو داستان به زبان انگلیسی منتشر کرد. ۳۸ ساله بود که پس از سال‌ها تدریس در دبیرستان و هنرستان، دانشیار رشته باستانشناسی و هنر در دانشگاه تهران شد.
سیمین معتقد بود: «هر که معلمی کرده، می‌داند از چاه ذهنت هرچه آب زلال و روان داری بیرون می‌کشی، به این امید که شیفتگان دانش را تا آنجا که بتوانی سیراب کنی.»
سال ۱۳۴۸ رمان سووشون توسط سیمین دانشور پدید آمد و این رمان و کار او به عنوان نقطه عطفی در تاریخ ادبیات زنان ایران شد. بسیاری از منتقدان و تاریخ‌نگاران ادبی ایران، این سال را آغاز داستان نویسی زنان و سیمین دانشور را نخستین زن رمان نویس ایرانی می‌دانند. ترجمه های مختلف این اثر او را در سطح بین المللی مطرح کرد. اگرچه در تاریخ ادبیات ما سیمین تنها چهره ادبی زنان تا آن زمان نبوده اما تعدادشان بسیار اندک بود و از آن گذشته به صورت یک واقعیت اجتماعی شناخته نشده بودند. این رمان اولین تجربه دانشور در دنیای نویسندگی نیست، او «آتش خاموش» را در ۱۳۲۷، شهری چون بهشت را در دی ۱۳۴۰، به نگارش در آورد و داستان های به کی سلام کنم؟ را در خرداد ۱۳۵۹ و از پرنده‌های مهاجر بپرس را در ۱۳۷۶ منتشر کرد. ضمن اینکه رمان های جزیره سرگردانی را در سال ۱۳۷۲ و ساربانْ سرگردان را در ۱۳۸۰ پس از سووشون نوشت.
اوج هنر داستان‌نویسی دانشور در سووشون دیده می شود داستان و پرورش درونمایه به حدی قوی است که بسیاری آن را نقطه عطفی در تاریخ داستان معاصر ایران می دانند.
سووشون متعلق به زمانی است که فرهنگ مردمحور در روزگار حاکم بوده و منزلت برای زن به عنوان نویسنده بسیار کم بوده است. با همین اوصاف است که سووشون به عنوان اثری متفاوت هویت خود را پیدا کرد و بی هیچ تعصب و رویکرد فمینیستی غربی از زنان گفت. دانشور در طول مسیر زندگی دو نوع زندگی را تجربه کرده، اما همواره با تحصیل کردگان، روشنفکران و بزرگان علم و ادب نشست و برخاست داشته است. در آثارش به راحتی می توان این تجربه ها را شاهد بود که به خوبی و تمامیت بیان شده اند. حال آنکه زنان جایگاه متفاوت تری دارند و به خوبی می توان فضاسازی زنانه را در آثارش مشاهده کرد.
زنان آثارش متعلق به همان فضاهایی هستند که او در آن ها زندگی کرده و ارتباط داشته است. شخصیت های داستان هایش همان آدم های دور و برش هستند. زنان داستانش بیرون ازجامعه ای که در آن زندگی می کند نیست. این را می توان در بیشتر آثارش از جمله سووشون دید. او فمینیسم خودش را دارد یک فمینیسم بی تعصب.
در رابطه با نگارش در متون نویسندگان زن می توان گفت که متون نویسندگان زن ایرانی خود به نوعی بازنمایی زندگی زنان و جایگاه اجتماعی آنان است. رمانهای منتشرشده توسط زنان به صورتی تصویر و تجلی زنانگی را نشان می دهد که برای توسعه فرهنگ، ادبیات داستانی، مطالعات انسانی و اجتماعی لازم است.
سیمین بر فرهنگ تسلط دارد، نگارش را می داند، ادبیات را می شناسد، با ادبیات کهن از جمله سعدی و حافظ آشناست و رویکردهای نوین نوشتن را در استنفورد آمریکا تمرین کرده است و از همه مهمتر جنبه های مختلف تاثیرگذاری را بلد است.
او زمانی برای امرار معاش به کار ترجمه می پرداخت و همین باعث شد با شاهکارهای ادبیات جهان از جمله آثار چخوف و برنارد شاو آشنایی بیشتری پیدا کند و همانطور که گفته شد تاثیری که از ادبیات معاصر جهان به خصوص ادبیات آمریکا گرفت. او همیشه خودش را مدیون والاس استگنر می دانست.
او در سووشون به خوبی به بازنمایی‌های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی زمان خودش می پردازد. سووشون زندگی عادی آدم هایی است که وجود داشته‌اند. نثری ساده و ظریف و یکدست دارد. تلاش دارد تا ذهنیت زن ایرانی را نشان دهد.
آمیزه خوبی از تاریخ، سیاست، عشق، ادبیات عامه، انسان خردمند، انسان دردمند، امید، مرگ، فقر، استبداد، مرد سالاری، جهالت، ستم، مبارزه، قدرت طلبی و زندگی را بازنمایی می کند. سیمین دانشور در رمان سووشون شاهدی بر روزگاری است که در آن زیسته و در بستر تاریخی جریان دارد و به خوبی به بیان تاریخ و بافت تاریخ زمان خودش می پردازد.
بافت سیاسی- اجتماعی دوره پهلوی اول تحت تأثیر شرایط اجتماعی-سیاسی آن دوره و حوادث سال‌های پایانی جنگ جهانی دوم و حضور قشون‌های خارجی در کشور و قشون انگلیس حاکم بر شیراز . البته همه این ها از نگاه زنان داستان و نگاه نویسنده زن. نگاهی که حالا به مفاهیمی که شاید دستمایه نگارش داستان های بیشمار بوده، آن را متفاوت کرده است. شخصیت زری در کل داستان و دیگر زنان همه از موارد قدرت نگارش سیمین دانشور و راوی دانای کل است.
سیمین در طول زندگی پربار خود آثار خوبی برجای گذاشت و گسترش آثارش به خارج از مرزها به متفاوت بودن او به عنوان یک نویسنده مطرح اشاره دارد. او ترجمه های بسیار ی از آثار نویسندگان بزرگ از جمله چخوف، آلن پیتون، برنارد شاو، ناتانیل هاثورن و… دارد.
سیمین جوایز ادبی خوبی از جمله مهرگان را در کارنامه ی خود دارد و از همه مهمتر اقتداری که به ادبیات داستانی ایران بخشید و همچنین قدرتمند تر کردن زنان در این عرصه از دستاوردهای اوست. امروز که صد سال از تولد او گذشته زنان بسیاری در ایران می نویسند، ترجمه می کنند و جرات مطالعات ادبی دارند. جهان ادبیات سیمین نیاز به یک بنیاد پژوهش و مطالعاتی دارد. سرگذشت سیمین دانشور و تلاش های او برای زندگی شخصی و حرفه‌ای خود بسیار شبیه و مشترک با دیگر زنانی است که در دیگر جاهای دنیا برای حفظ فرهنگ و ثبت زندگی و دنیای زنان تلاش کرده اند. او در ۹۰ سالگی در تهران درگذشت. اما امروز سیمین دانشور ۱۰۰ ساله است!
سیمین دانشور نشان دهنده خستگی ناپذیری است. معتقد به اینکه تا انسان هست امید و مبارزه نیز هست و این را در انتهای سووشون به خوبی بیان می کند: «گریه نکن خواهرم. در خانه‌ات درختی خواهد رویید و درخت‌هایی در شهرت و بسیار درختان در سرزمینت و باد، پیغام هر درختی را به درخت دیگر خواهد رسانید و درخت‌ها از باد خواهند پرسید: در راه که می‌آمدی سحر را ندیدی؟»
- منابع :
- دانشور، سیمین. ۱۳۵۳، سووشون، تهران: نشرخوارزمی.
- دستغیب، عبدالعلی، ۱۳۶۸، پیدایش رمان فارسی».تهران: انتشارات« نوید شیراز». چاپ نخست.
- دهباشی.علی.۱۳۸۳، گفتگو با سیمین دانشور»، مندرج در «بر ساحل جزیره‌ی سرگردانی». تهران:سخن.
- سپانلو، محمدعلی. ۱۳۸۱، نویسندگان پیشرو ایران.تهران: نگاه. چاپ ششم.
- سناپور.حسین. ۱۳۷۹، نیمه‌ی غایب تهران: چشمه.
- سید حسینی،رضا. ۱۳۸۹، مکتبهای ادبی، تهران: انتشارات«کتاب زمان». چاپ شانزدهم.
– لیلا کسایی ، مهگان فرهنگ . ۱۳۹۹ تجلی تصاویر زنانه و اجتماعی سیمین دانشور در ادبیات داستانی.
www. ut.ac.ir/fa/page/