سینماسینما، عزیزالله حاجی‌مشهدی؛

کتاب «سینماگر متفکر: گفت‌وگو با داریوش مهرجویی» تازه‌ترین اثر ارزشمند دکتر بهمن مقصودلو، پژوهشگر، مستند ساز؛ منتقد و مدرس نام آشنای سینما؛ تجربه‌ یی بی‌نظیر از تاریخ و هنر سینمای ایران در اختیار خواننده می‌گذارد. مقصودلو، که دانش‌آموخته مطالعات سینما در مقطع دکتری از دانشگاه کلمبیا و نویسنده ی بیش از ده کتاب معتبر در حوزه ی سینما است، در این اثر با دقتی کم‌مانند، زندگی و آثار یکی از برجسته‌ترین فیلمسازان ایران را به تصویر کشیده است. انتشار این کتاب از سوی “نشر برج” ، که پیش‌تر آثار گفت‌وگومحور با بزرگان سینما را منتشر کرده است، بار دیگر تعهد این ناشر به مستندسازی دقیق تاریخ هنر هفتم ایران را نشان می‌دهد و این اثر را به مرجعی ارزشمند برای دانشجویان، پژوهشگران و علاقه‌مندان سینما تبدیل کرده است.

پیشگفتار کتاب، آغازگر سفری عمیق به دنیای “داریوش مهرجویی” است. مقصودلو با روایت نخستین رویارویی خود با فیلم ماندگار «گاو» و دیدار با غلامحسین ساعدی، انگیزه ی نگارش اثر را بیان می‌کند و نشان می‌دهد که این کتاب فراتر از پژوهش صرف، حاصل تجربه‌یی زنده و مستقیم از تعامل با یک فیلمساز متفکر است. تلخی لحظه‌ یی که نویسنده در سفر به اروپا و در انتظار دریافت سناریوی تازه مهرجویی، خبر قتل دردانگیز و هولناک او را دریافت می‌کند، عمق انسانی اثر را دوچندان کرده و یادآور اهمیت زندگی و تلاش هنرمندانی است که آثارشان فراتر از زمان می‌ماند.

هسته ی اصلی کتاب، گفت‌وگوی مفصل با داریوش مهرجویی است که نیمی از کتاب را در بر می‌گیرد. این بخش با پرسش‌هایی درباره ی خانواده و دوران کودکی او آغاز می‌شود و تصویر روشنی از شکل‌گیری علاقه‌مندی‌های هنری مهرجویی ارائه می‌دهد. از نقاشی و مینیاتور گرفته تا موسیقی و نوازندگی سنتور، از آشنایی با “فرهاد مشکات” در انجمن ایران و آمریکا تا آموزش بازیگری زیر نظر ژان رنوار، همه این تجربه‌ها به شکل مستقیم در آثارش بازتاب یافته‌اند. کتاب با دقت به زندگی کودکی، تحصیل فلسفه و مطالعات سینمایی او می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه تجربه‌های شخصی و فرهنگی مهرجویی در شکل‌دهی جهان‌بینی او نقش کلیدی داشته است.

روایت شکل‌گیری فیلم «گاو» و همکاری با “غلامحسین ساعدی”، یکی از نقاط قوت برجسته کتاب است. مقصودلو با جزئیات دقیق، از جلسات متعدد با ساعدی، افزودن صحنه‌های خلاقانه و مواجهه با محدودیت‌های سانسور و واکنش متفاوت مخاطبان، تصویری زنده و واقعی از فرآیند تولید این اثر تاریخی ارائه می‌دهد. موفقیت فیلم در جشنواره ی ونیز و دریافت جایزه بهترین بازیگر مرد برای “عزت‌الله انتظامی” در جشنواره ی شیکاگو، نه تنها نشانگر ارزش جهانی آثار مهرجویی است، بلکه گواه تفکر و پشتکار یک فیلمساز متفکر و متعهد است.

کتاب همچنین به بررسی آثار پس از «گاو» می‌پردازد؛ از «مدرسه‌یی که می‌رفتیم» (ساخته شده در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان) با دغدغه‌های اجتماعی و فضای مدرسه، تا «اجاره‌نشین‌ها» با موقعیت‌های طنز و استعاری، و «هامون» که بازتاب نگرش فلسفی و تصویر بی‌پرده‌ یی از روشنفکران پیرامون مهرجویی است. تحلیل چهار فیلم زن‌محور او—«بانو»، «سارا»، «پری» و «لیلا»—به خواننده درک عمیق‌تری از نگاه مهرجویی به جنسیت، اجتماع و انسان می‌دهد و نشان می‌دهد که آثار او همواره ترکیبی از تفکر فلسفی، حساسیت اجتماعی و تجربه زیستی بوده است.

کتاب همچنین به جهان‌بینی مهرجویی و تأثیر فلسفه و مذهب بر آثار او توجه دارد؛ از نمازخواندن دوران کودکی و شک فلسفی او در بزرگسالی تا مواجهه با محدودیت‌های اجتماعی و سانسور. مقصودلو با ظرافت، نگاه هنری مهرجویی را نه تنها به عنوان فیلمسازی موفق، بلکه به عنوان یک سینماگر متفکر و متعهد به هنر و جامعه معرفی می‌کند که هر اثرش حاصل تأمل ژرف و تجربه ملموس است.

یکی از بخش‌های برجسته ی کتاب، شناسنامه ی کامل فیلم‌های مهرجویی است؛ از «الماس ۳۳» (۱۳۴۶) تا «لامینور» (۱۴۰۱)، با اطلاعات دقیق درباره ی کارگردان، نویسنده ی فیلمنامه، بازیگران، موسیقی، فیلمبردار، تدوینگر و نوع فیلم. این مستندسازی ارزشمند، امکان تحلیل دقیق و مقایسه ی مسیر خلاقانه ی این فیلمساز را برای پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان حرفه‌ یی فراهم می‌کند. مجموعه‌یی از نزدیک به بیست عکس سیاه و سفید، همراه با صفحه عنوان کتاب های رمان و….. او، زیبایی بصری و عمق مستندنگاری کتاب را دوچندان کرده است.

با وجود تمامی نقاط قوت، می‌توان به کاستی‌های بسیارجزئی کتاب نیز اشاره کرد؛ گاه توضیحات برخی فیلم‌ها می‌توانست تحلیلی‌تر و روان‌تر ارائه شود و پیوند میان گفت‌وگوها و تحلیل آثار کمی مستحکم‌تر تنظیم شود. یا با وجود ویرایش کم نقص کتاب؛ هنوز در برخی موارد گسسته نویسی در ترکیب هایی چون “فیلم ساز ” به جای فیلمساز” و مانند آن با ویرایش بر مبنای معیارهای زبان شناسی شکل نمی گیرد. با این حال، این کاستی‌ها کوچک و ناچیزند و نمی‌توانند ارزش علمی و ادبی کتاب را تحت تأثیر قرار دهند.

در جمع‌بندی، «سینماگر متفکر» با ترکیب گفت‌وگوهای صمیمانه، تحلیل دقیق آثار، مستندنگاری و تصاویر مرتبط، تصویری جامع از زندگی و سینمای داریوش مهرجویی ارائه می‌دهد. دکتر بهمن مقصودلو با دقت و ظرافت توانسته است تصویری روشن و مستند از یک فیلمساز متفکر و پیشگام ارائه دهد که با دیدگاه فلسفی و حساسیت اجتماعی، آثارش را به شکلی جهانی مطرح کرده است. این کتاب تجربه‌ یی غنی و آموزنده است که هر پژوهشگر، دانشجو و دوستدار سینما را با مسیر خلاقانه و پیچیده یک هنرمند برجسته آشنا می‌کند و اهمیت مستندسازی دقیق در تاریخ سینما را یادآور می شود.