سینماسینما، پیمان شوقی
مستند «ساموئل خاچیکیان، یک گفتگو»، ساخته امید نجوان
ساموئل خاچیکیان ۹۸ سال قبل در چنین روزی زاده شد* و بیست سال پیش سینمای ایران و آدمهای ناسپاسش را وانهاد تا فارغ از تنگنظریهای دوران، جایی آن بالاها به پانتئون سینماسازان جهان وارد شود.
کارنامه قدرنادیدهاش نشان میدهد عاشقی بود شوریده سینما، که از تجربه هراسی نداشت؛ اما تمام عمر به اعتماد سرمایهگذاران فیلمهایش احترام گذاشت و آرمانهایش در سینما را به نفع انتظارات تماشاگران فیلمفارسی نادیده گرفت تا چرخ صنعت از گردش بازنماند و فیلم ایرانی در رقابت با رقبای قدر چینهچیتایی و هالیوودی و بالیوودی کم نیاورد و تماشاچی داشته باشد و زمینه حضور نسل تازهای از فیلمسازان مهیا شود که بعدها بیایند و حرفهای تازهای بیاورند. زمانی هم که خواست «فیلم خودش» را بسازد، دست در «جیب خودش» کرد تا با سرمایه همان نامردهایی که بایکوتش کردند و زمینش زدند ریسک نکرده باشد.
بینش تصویری و تسلط تکنیکی مثالزدنیاش هنوز هم نه فقط در قیاس با همتایان هموطن، بلکه بسیاری از فیلمسازان خارجی همدورهاش نیز حیرتانگیز است و فریاد نیمهشب، یک قدم تا مرگ، دلهره و ضربت و حتی آنونسهای رنگ و رو پریده فیلمهای آغازینش هم پس از اینهمه سال، حتی روی صفحه مانیتور گریبان بیننده را میگیرند و رهایش نمیکنند.
تعداد منابع مکتوب درباره این سینماگر نابغه ایرانی اصلا زیبنده جایگاهش نیست و فقط شامل یک کتاب مصاحبه (به همت عباس بهارلو) و یک مرور حواشی و خاطرات فیلمها (به قلم زندهیاد حسن شریفی) است که برای بازخوانی و تحلیل کارنامه ساموئل خاچیکیان کفایت نمیکنند؛ و برای بررسی وجوه مختلف سینمایی، جامعهشناختی، سیاسی و روانشناسی آثارش، تنها در حد نقطه آغاز میتوانند به کار یک پژوهشگر بیایند و نه بیشتر. بنابراین وقتی قرار باشد خاچیکیان روی پرده بزرگ و با واسطه سینما معرفی شود، باید راه دیگری رفت و طرح دیگری درانداخت.
امید نجوان در مستند «ساموئل خاچیکیان؛ یک گفتگو» ایدهای جذاب (ساخت فیلم بر مبنای باند صدای یک مصاحبه قدیمی) را دستمایه مرور بر کارنامه کارگردانی فقید کرده، بیآنکه دچار وسوسه سرککشیدن به دیگر جنبههای فراوان این کارنامه شود. این ایده در طول فیلم قوام یافته و هرجا لازم شده بسط پیدا کرده و از چارچوب آن خارج شده تا با نقل شواهدی از زبان دیگران، محور مضمونی اثر را که شاخصههای کارگردانی خاچیکیان است، تقویت کند.
توفیق نجوان در گردآوری و استفاده تصویری از مناسبترین نماهای ساختههای خاچیکیان به عنوان مابازاء کلام فیلم، چشمگیرترین نقطه قوت کار اوست: کلاژ نماهایی که قرار است جنس تاثیرپذیری ساموئل از فرم نوآرهای کلاسیک آمریکایی در جناییهایش را مؤکد کند، یا نماهایی که توضیحات شفاهی او درخصوص منطق انتخاب بازیگران -از جمله رضا بیک ایمانوردی- را مصور کرده، و اوجش مقایسه نما به نمای صحنه پلکان از فیلم «طلسم شده» هیچکاک با صحنه مشابهی در یکی از آثار خاچیکیان است (مقایسه ای که فارغ از کارکرد متفاوت دو صحنه با میزانسن مشابه در دو فیلم، کفه خاچیکیان را از لحاظ دینامیزم ناشی از تدوین و نورپردازی سنگینتر نشان میدهد!) این توفیقات نه تنها ناشی از احاطه مستندساز در مقام منتقد و پژوهشگر بر تاریخ سینماست، بلکه همت او در پنجه افکندن با کاستیهای آرشیو تاریخ سینمای ایران را نشان میدهد. بعید است کسانی حتی بازماندگان «هیچکاک ایران» آرشیوی غنی از فیلمها و عکسهای او را در اختیار داشتهباشد و نجوان به تنهایی دِینی را که خاچیکیان بزرگ بر گردن سینمای ایران دارد در حد توان و امکان ادا کرده است.
مشکل اصلی بسیاری از مستندهای پرتره ایرانی – که خود درصد بزرگی از حجم تولیدات این رده سینمایی را تشکیل میدهند- فقدان ساختار سینمایی و حداقل جاذبههای بصری است؛ و ساختارشان چنان بر مصاحبههای مطول بنا شده که به طعنه با عنوان «ژانر کلههای سخنگو» یاد میشوند!
بدیهیست که نجوان در ساختهاش امکان آوردن بخش بزرگی از مهمترین همکاران و بازیگران خاچیکیان به مقابل دوربینش را نداشته چرا که اغلب روی در نقاب خاک کشیدهاند، برخی در مهاجرتند و گروهی نیز شاید دچار محذور حضور بر پرده باشند؛ ولی استفاده محدودش از همین چند چهره معتبر در فیلم بیانگر نوعی هوشمندی در تقسیمبندی ارکان مستنداتی است که موضوع فیلمش اقتضا میکند: هوشنگ گلمکانی منتقدی است که شخصا مخاطب آثار خاچیکیان بوده و وجوه ماندگار سینمایی آثارش در طول زمان را میشمارد؛ نظامالدین کیایی به عنوان یک دستیار سینماشناس تحصیلکرده از تسلط ذهن تصویری او بر جهان آثارش میگوید؛ حسن شریفی در مقام یک همراه دیرین و وردست همهکاره، راوی شور و اشتیاق او سر صحنه فیلمهایش است؛ و مسعود کیمیایی شاید بهترین شاهد مثال برای احساس مسئولیتی باشد که خاچیکیان حتی در سالهای اوج مشغولیتش نسبت به نسل جوان مشتاق سینما داشت.
شاید از یک منظر سختگیرانه، اکتفای فیلمساز به همین چهار نفر در تشریح موضوع فیلم – در کنار عدم کارگردانی مصاحبهها- از نقاط ضعف کار تلقی شود، ولی کاربرد مضمونی حرفها در جای مناسب و استفاده تشریحی از انبوه عکسها روی صدای مصاحبهها این ضعف را پوشانده و مانع از افت ریتم فیلم شدهاست. به عنوان مثال در صحبتهای نظام کیایی -که مطولتر از سایرین هم به نظر میرسد- طرح دغدغه میزانسن نزد خاچیکیان با نمایش برگهایی از دفترچه دکوپاژ او به شکلی تصویری نمایش – و حتی آموزش- داده میشود؛ و اینها همه حاصل حضور یک ذهن منتقد و سینماشناس در پشت دوربین «ساموئل خاچیکیان؛ یک گفتگو» است که تماشای فیلم را نه تنها برای علاقهمندان سینما و تاریخ سینمای ایران که برای عموم جذاب میکند.
از کاستیهای فیلم میشود یکی به مدت زمان اندکی طولانی آن اشاره کرد (از جمله مرور کرنولوژیک فیلمهای خاچیکیان در انتها، که با مضمون اثر نیز همخوانی ندارد قابل چشمپوشی است) و دیگر، به سکوت آن درباره فیلمهای غیرجنایی (عاشقانهها و کمدی ها) و کلاً کارنامه دوره دوم فیلمسازی او؛ به ویژه «قصه شب یلدا» و چند اثر پس از آن که خاچیکیان کوشید آنها را با وفاداری به دلمشغولیهای شخصی خودش بسازد و قطعا مولفههای روایت و کارگردانی در آنها نیز مستلزم اشاره و بررسی هستند. همچنین به جز تدوین، جای اشاره به سایر مهارتهای تکنیکی خاچیکیان از جمله در انتخاب لنز و زاویه دوربین و غیره خالی است.
با اینهمه تلاش نجوان برای تبیین جایگاه ساموئل خاچیکیان به عنوان یک کارگردان مهم و تاریخساز به زبان تصویر به بار نشسته و «ساموئل خاچیکیان؛ یک گفتگو» را به یکی از مستندهای دیدنی سالهای اخیر بدل کرده است که فروتنانه به شمایل به جا مانده از او تعظیم و ادای دین میکند.
———––——
* زادروز فیلمساز فقید طبق دستخطی که در صفحه ادوین خاچیکیان به اشتراک گذاشتهشده ۱۴ اسفند ۱۳۰۲ است که در شناسنامه ۱۴ فروردین قید شده. درهر صورت تاریخ ۲۹ مهر مندرج در برخی منابع مجازی قطعا اشتباه است.

لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- گفتوگوی موزه سینما با فریدون جیرانی/ از ابتدا هدفم فیلمنامهنویسی بود + ویدئو
- گفتگوهای اختصاصی سینماسینما با هنرمندان، منتقدان و کارگردانان درباره سیدابراهیم اصغرزاده (بخش سوم)
- نمایش ۱۰ فیلم مرمت شده از گنجینه سینمای ایران در چهلمین جشنواره فیلم فجر
- دو چهره مطرح ایرانی در قاب مستند/ نگاهی به فیلمهای «ساموئل خاچیکیان، یک گفتوگو» و «روزگار گل آقایی»
- فیلم سینمایی «شاهین» توقیف شد
- «هوشنگ منصور خاکی» بازیگر پیشکسوت درگذشت
- درباره ساموئل خاچیکیان/ نامش جذابیت اصلی فیلمهایش بود
- ناگفتههای «فریدون جیرانی» همزمان با زادروزش در موزه سینمای ایران
- برشهای کوتاه/ سکانسهایی از فیلم «عقابها»
- درباره مارکو گریگوریان، مرد شهریور/ جریان ساز، پیشرو، آزاد
- فردین و آرزوی بازی کردن در فیلمهای پیشروی سینما + ویدئو
- عکسی خاطرهانگیز از پشت صحنه «بلوف»
- نگاهی به فیلم طوفان در شهر ما/ به بهانه اکران نسخه مرمت شده در خانه هنرمندان ایران
- روایت محمد آفریده از خاطراتش با خاچیکیان :دوستانم به من می گویند :حزب اللهی ارامنه !
- بررسی پرفروشهای دفاع مقدس/ سود سینمای ایران از نمایش حماسه ۸ساله
نظرات شما
پربازدیدترین ها
- بازدید مجیدی و میرکریمی از پشتصحنه «در آغوش درخت»
- کارگردان و تهیهکننده «بدون قرار قبلی» مطرح کردند؛ سمپاشی علیه بازیگران/ برای وقوع معجزه در فیلم از ما تعهد گرفتند
- سخنگوی شورای صنفی نمایش خبر داد؛ اکران سه فیلم سینمایی جدید از چهارشنبه
- مدیر شبکه نسیم در نشست خبری مطرح کرد؛ سروش صحت ممنوعالفعالیت نیست/ تذکر به خطاهای برنامهها در فضای مجازی
- رقابت ۱۸ فیلم بلند سینمایی در جشنواره فیلم شهر
آخرین ها
- چشم انداز به بیماری های نادر در رادیو
- همراهی پزشکان با سپهر دانش در رادیو
- فوت کارگردان پیشگام تئاتر/ پیتر بروک درگذشت
- مدیر شبکه نسیم در نشست خبری مطرح کرد؛ سروش صحت ممنوعالفعالیت نیست/ تذکر به خطاهای برنامهها در فضای مجازی
- معرفی مستندهای جشنواره بینالمللی فیلمهای ورزشی
- سخنگوی شورای صنفی نمایش خبر داد؛ اکران سه فیلم سینمایی جدید از چهارشنبه
- لیلی رشیدی با رضا کیانیان در «پدر» همبازی شد
- وزیر کشور در جریان نقش همراه اول در هوشمندسازی شبکه توزیع کالاهای اساسی قرار گرفت
- «دیو و دلبر» یک هفته تمدید شد
- کارگردان و تهیهکننده «بدون قرار قبلی» مطرح کردند؛ سمپاشی علیه بازیگران/ برای وقوع معجزه در فیلم از ما تعهد گرفتند
- بازدید مجیدی و میرکریمی از پشتصحنه «در آغوش درخت»
- خالق «بچه میمونهای بازیگوش» درگذشت
- رقابت ۱۸ فیلم بلند سینمایی در جشنواره فیلم شهر
- جشن خانه سینما امسال هم برگزار نمیشود؟
- تقدیر ویژه جشنواره مونیخ از «برادران لیلا»
- تماس با برزخ/ نگاهی به فیلم «تلفن سیاه»
- فوت بازیگر «درخشش»/ جو تارکل درگذشت
- اعلام نتایج بخش کارگاهی جشنواره فیلم کوتاه «سایه»
- حضور همراه اول با شعار «لمس جهان دیجیتال» در نمایشگاه «شهر هوشمند»
- فیلمبرداری «جهان غیرموازی» به پایان رسید
- محمد عبدیزاده «اسرار پنهان» را به تصویر میکشد
- وحید اسلامی درگذشت
- حداقل دستمزد عکاسان سینما در سال ۱۴۰۱ اعلام شد
- در ادامه اکران آثار مریل استریپ؛ پرونده «کریمر علیه کریمر» در خانه هنرمندان ایران باز میشود
- نمایش باغ / گزارش تصویری
- اکران مردی فیلم روز ۶ام / گزارش تصویری
- گفتگویی کوتاه با دبیرکل جدید هفته منتقدین جشنواره ونیز/ یکی از ماموریتهای ما کشف استعدادهای جدید است
- جشنواره فیلم لندن با موزیکال «ماتیلدا» افتتاح میشود
- «کاغذپارهها» آنلاین اکران میشود
- مروری بر چند مجموعه عروسکی خاطرهانگیز/ عروسکهایی که سلبریتی شدند
خوشحال شدم که آقای نجوان توانستند از آن چیزی که چندسال پیش در خانه ی سینما نمایش داده شد و متاسفانه کار مناسبی نبود بالاخره فیلمی بسازند که مورد توجه قرار گیرد .