سینماسینما، حسین آریانی
«صفر تا سکو» متعلق به گونه ای در سینمای مستند موسوم به مستند پُرتره است. مستند پرتره همانطوری که از نامش پیداست مستندی است که به زندگی مشاهیر و افراد سرشناس در رشته‌های مختلف می‌پردازد.
امروزه با فراگیر شدن و گسترش فضای مجازی، متاسفانه بسیاری از مردم خود را بی‌نیاز از مطالعه کتاب می دانند؛ در این میان مستندهای پرتره خوب و با کیفیت این توانایی را دارند که تا اندازه ای نیاز به مطالعه زندگی مشاهیر را برآورده کنند؛ و حتی چنین مستندهایی از این قابلیت برخوردارند که در آینده به عنوان سندهایی موثق و دستِ اول مورد ارجاع پژوهشگران و محققان قرار بگیرند.
«صفر تا سکو» از جمله مستندهای برخوردار از چنین ویژگی‌هایی است. مستند پرتره ای که روایت گر زندگی پُر فراز و نشیب خواهران ووشوکار (خواهران منصوریان) و مسیر دشوارشان از حضیض تا اوج است.
مستندساز اجتماعی بر خلاف مستندساز پرتره به دلیل تکثر و عدم قطعیت عوامل دخیل در مسائل اجتماعی از آزادی عمل و امکان تفسیر بیشتری برخوردار است. به همین دلیل در مستندهای اجتماعی تفسیر شخصی مستندساز بسیار به چشم می خورد؛ اما در مستند پرتره، مستندساز بیش از ارائه تفسیری شخصی، باید به توصیف صادقانه زندگی شخصیت مورد نظر و انعکاس زاویه دید راستین و حقیقی او به زندگی وفادار بماند.
یک مستندساز پرتره کارآزموده از سطح و ظواهر ژورنالیستی زندگی مشاهیر گذر می‌کند؛ و توجه خود را به جوهره اصلی سوژه و شخصیت مورد نظر معطوف می کند؛ او حتی با هوشمندی در هنگام کنکاش لایه های درونی زندگی مشاهیر، خویشتن‌دارانه و معتدل عمل می کند و به دام اغراق، گزافه گویی و سانتی‌مانتالیسم نمی افتد.
سحر مصیبی این نکته مهم و کلیدی را به خوبی در مستند «صفر تا سکو» مد نظر قرار داده و رعایت کرده است. داستان سه خواهر قهرمان در منطقه ای محروم که خود به تنهایی بار مشکلات خانواده را به دوش می کشند، بسیار مستعد برای القای فضا و حال و هوایی سانتی مانتال، اگزوتیک و تلخ، حداقل در بخش هایی از اثر بوده است. اما به جای آن، ما در فیلم در کنار انعکاس صادقانه مشکلات سه خواهر به جز راه و رسم راستین و حقیقی زندگی آنها یعنی صبر، سخت کوشی، امید و تلاش چیز دیگری نمی بینیم.
یا می توان به صحنه ای اشاره کرد که خواهران منصوریان در خیابان های زادگاه شان (شهرستان سمیرم) قدم می‌زنند و تفاوت و تمایز پوشش ورزشی آنها با لباسِ زنان بومی کاملا به چشم می‌آید، و این تصاویر با صحبت‌های یکی از خواهرها همراه می‌شود که می‌گوید، رفت و آمد آنها در شهر با لباس ورزشی در ابتدای فعالیت ورزشی‌شان، مورد انتقاد اهالی منطقه قرار گرفته بود. این مسئله می توانست با روایتی پُرآب و تاب و تلخ و حتی فمینیستی مبنی بر پایمال شدن حقوق اولیه دخترها در شهرستانی توسعه نیافته و محروم همراه شود؛ اما سحر مصیبی هوشمندانه، اشاره‌وار از این مسئله گذر می کند؛ و در عوض تمرکزِ فیلمش را بر احترامی می گذارد که پس از قهرمانی خواهرها، جایگزین این انتقادها شده است.
یکی از اولین شروط فاصله گرفتن یک مستند پرتره از یک اثر سطحی، پروپاگاندا و تبلیغاتی و تبدیل شدن آن به یک اثر هنری ماندگار، نگاه منصفانه و غیر جانبدارانه به زندگی مشاهیر است. مستند پرتره، باید انعکاس دهنده واقعیات زندگی شخصیت یا شخصیت‌های مورد نظر باشد؛ حتی اگر آن حقایق در تقابل با عُرف، برداشت عمومی یا دیدگاه رسمی قرار بگیرد.
مثلا سالهای طولانی غیبت پدر می‌توانست به بیانیه ای تند علیه پدری بی مسئولیت و سنگدل در جامعه ای مردسالار بدل شود؛ و این مسئله با نگاهی قهرآمیز و انتقام‌جو برای مخاطب توصیف و تشریح شود. اتفاقا شخصیت پدر هم کاملا پتانسیل انعکاس چنین نگاه انتقام جویانه و خشم آلودی را دارد. چرا که او از مهم ترین وظایفش به عنوان یک پدر و یک همسر، شانه خالی کرده و خانواده اش را در اوج مشکلات، تنها گذاشته است. ولی چنین جبهه گیری در فیلم صورت نمی گیرد؛ و خواهرها برخلاف انتظار مخاطب، پس از شنیدن نام پدرشان با چشمانی اشکبار، دلشکسته و البته دلتنگ او، با بزرگواری می گویند که او را بخشیده اند.
یک مستند پرتره به طور معمول بر اساس گفتگوهایی پیرامونِ شخصیت یا شخصیت‌های اصلی شکل می گیرد، و ظاهرا گرد‌آوری، ترکیب و تدوین گفتگو‌ها کار آسانی به نظر می‌رسد. اما در عمل، اینکه حجم بزرگی از مصاحبه‌ها، بدل به ترکیبی جذاب و غیر ملال آور شود و در عین حال بتواند حق مطلب را در مورد شخصیت مورد نظر ادا کند، به آسانی ممکن نیست.
در «صفر تا سکو» اما به جز صحبت‌های خواهران منصوریان، گفتگو‌ها به افراد انگشت شماری مثل مادر و همسرِ یکی از خواهرها و چند نفر دیگر محدود شده است. «صفر تا سکو» همچنین قالب گفتگو محورِ مستندهای پرتره رایج با میزانسن‌هایی ساکن و تکرار شونده را ندارد. به جای آن، پرتره این سه خواهر قهرمان به تدریج و در جریان زندگی خانوادگی و ورزشی آنها و در مقابل دیدگان مخاطب شکل می گیرد.
شاید این گونه به نظر برسد که سحر مصیبی با انتخاب قهرمانانی از یک رشته ورزشی-رزمی نگرانی کمتری بابت ملال آور و تکراری شدن و سکون صحنه‌های فیلم داشته است. ولی در اصل این کارگردانی خلاقانه و تاثیرگذار خانم مصیبی است که نقش اصلی و کلیدی را در خلق صحنه‌های پُر حس و حال، پُر تحرک و جذاب فیلم بازی می‌کند.
«صفر تا سکو» مستند پرتره‌ای است که وجه قهرمانانه شخصیت‌هایش را بسیار تاثیر گذار، جذاب و هیجان انگیز به تصویر می‌کشد؛ و این عنصر مهم و کلیدی در ساخت مستند پرتره‌هایی است که در مورد قهرمانان ورزشی ساخته می‌شوند.
یکی از بهترین سکانس‌های «صفر تا سکو» سکانس پایانی آن است. در سکانس پایانی با اوج گیری پرداخت قهرمانانه، دراماتیک و جذاب شخصیت‌ها و برانگیختن احساساتی چون غرور، خوشحالی و تحسین، تجربه ای دلنشین و لذت بخش برای مخاطب و پایانی به یادماندنی برای فیلم رقم می خورد.