سینماسینما، عزیزالله حاجی مشهدی

عشق به سینما، این هنر- صنعتِ جادویی ودلشیفتگی به پرده ی نقره یی ، در وجود دکتر بهمن مقصودلو، یک دلباخته ی راستین “هنرِ هفتم”،از دیرباز، آن چنان ریشه دوانده است که هنوز هم پس از۵۰ سال تحقیق و نوشتن در باره ی جادوی سینما، خستگی ناپذیر،  قلم می زند و با نگاهی آکادمیک و علمی از داستان های پُرشگفت و ناشنیده ی دنیای سینما سخن می گوید.

تازه ترین دستاورد تلاش های دکتر بهمن مقصودلو- منتقد، نویسنده، پژوهشگر سینمایی، تهیه‌کننده و فیلمساز ایرانی – با عنوان: ” افسون پرده‌ی نقره‌یی”(Charmed by the Silver Screen) در بهار امسال از سوی “نشر دامون” با مشخصات ظاهری: اندازه ی رقعی، ۴۷۸ صفحه/ ۴۵۰٫۰۰۰ تومان/ شمارگان : ۱۰۰۰ نسخه/نوبت چاپ : اول ،سال ۱۴۰۲/انتشارات دامون/ کتاب اول/ سینمای جهان/ چاپ و منتشر شده است. نگارنده ی این نوشتار که پیش از این به نقد و بررسی دو کتاب ماندگار دکتر مقصودلو: “رئالیسم شاعرانه ی ژان رنوار” (انتشارات حکمتِ کلمه، تهران، ۲۰۲۱میلادی) و “علف: داستان های شگفت و ناگفته”    ( انتشارات هِرمس، تهران، ۱۳۸۹) پرداخته است، اکنون در رویارویی با تالیفی تازه از این پژوهنده ی خستگی ناپذیر، با اشتیاق می کوشد تا با نگاهی اجمالی به ترکیب کلی کتاب و به درونمایه و محتوای بسیار سودمند و قابل استفاده ی این اثر ارزنده بپردازد و با نگاهی که بیش تر به فضای”نقد هرمنوتیک”    (Hermeneutics) نزدیک خواهد شد، و بیش تربر “تاویل” و “تفسیر”تاکید دارد، تصویری دقیق از این اثر ارایه دهد تا به ویژه برای دانشجویان رشته ی سینما و پژوهشگران و مخاطبان جدی مباحث نظری هنر هفتم، سودمند باشد. صدالبته، نگارش چنین نوشتاری ، گذشته از معرفی و بررسی این کتاب پُرمحتوا،باهدف قدرشناسی از یک استاد سینما  شکل گرفته است ،که بی تردید در نیم قرن گذشته به نوبه ی خود، در غنابخشیدن ادبیات نوشتاری حوزه ی سینما سهم شایسته یی داشته است.

یک کودک و نوجوانِ دلشیفته و عاشق سینما، خیلی زود با دنیای جادویی سینما آشنا می شود و زمانی که از جایگاه یک بیننده ی دوستدار سینما ، گامی فراتر می گذارد، به شناخت جدی تری از سینما دست می یابد. با نام وآثار کارگردانان بزرگ سینما ی جهان آشنا می شود و با این که هنوز جوان است، در هیئت ِ یک پژوهشگر، در باره ی برخی از جریان ها و مکاتب تاثیر گذاربر جریان فیلمسازی در فرانسه و ایتالیا(موج نوی سینمای فرانسه و نئورالیسم در سینما ایتالیا) تحقیق می کند و ضمنِ بررسی آثار قابل اعتنای سینمای کلاسیک آمریکا به منابع مختلف سر می زند و با نگارش یادداشت ها و نقدهایی ، تمام قد ، در این راه قدم می گذارد. ادامه ی تحصیلات و مطالعات آکادمیک سینما در جایی مثلِ نیویورک، بستر مناسبی برای رشد این پژوهشگر و منتقد فیلم فراهم می سازد که به گواهی کارهای ارزنده یی که تا امروز انجام داده است،فراتر از تولید فیلم و ساخت چند فیلم ِمستند ارزنده و تحقیق و تدریس، او را به چهره یی نام آشنا در حوزه ی  مطالعات آکادمیک سینما بدل کرده است.

کتاب افسون پرده‌ی نقره‌یی، اگرچه در بخش بندی های فهرست خود، در سه فصل جداگانه: فصل اول / گفت وگوها: ۹ گفت و گو،  فصل دوم:مقالات و دیدارها(۷ مورد)، فصل سوم: تحلیل دو فیلم و در صفحات پایانی نیز به منابع و مآخذ ارزنده اشاره دارد، با این همه، در مقایسه  ی حجم مطالب و تعداد صفحات هر فصل، اصلی ترین ومهم ترین مطالب را باید در دو فصل اول وسوم کتاب جست و جو کرد.

در فصل اول کتاب ، از صفحه ی ۱۵ تا صفحه ی ۲۹۸ با ۹ چهره ی مشهور و صاحب نام در سینمای جهان ، یعنی: “نیکلاس ری”( Nicholas Ray)، “اتو پرمینجر” (Otto Preminger) کارگردان و فیلم‌نامه‌نویس آمریکایی زاده اتریش- مجارستان ،” میلوش فورمن”  (Miloš Forman) بازیگر، فیلمنامه نویس و کارگردان چک – آمریکایی،” ژان لویی برتوچلی”( (Gan Luyi  Bertuccelliفیلمساز فرانسوی ،” دنیس هاپر” ((Dennis Lee Hopper هنرپیشه، فیلمنامه‌نویس، کارگردان، عکاس و نقاش آمریکایی، “پل مازورسکی” ( Paul Mazursky) فیلمنامه‌نویس و کارگردان ،”آندرو ساریس”( Andrew Sarris ) نظریه‌پرداز فیلم آمریکایی،”جان سایمون” (John Simon )موسیقیدانِ آمریکایی وهمچنین” ویلیام هریسون” (William Henry Harrison) نویسنده ی برجسته ی آمریکایی، گفت وگو شده است که خواندن برخی از ناگفته های  این چهره های نامدار، شاید تنها در همین فصل از کتاب افسون پرده ی نقره یی ، میسّر باشد.

درهمه ی بخش های نُه گانه ی گفت و گوها – که در دهه ی ۷۰ میلادی انجام شده است-  پیش از گفت وگو با هریک از چهره های مورد اشاره،کارها و کارنامه ی یکایک آن ها به اجمال مرور می شود تا خواننده ی کتاب، شناختی کلی از آن شخصیت را بازخوانی کند. برای مثال وقتی خواننده کتاب از مرورفیلم های “نیکلاس ری” فارغ می شود، به سادگی درمی یابد که “ری” ۲۰ فیلم سینمایی را کارگردانی کرده و یک فیلم ناتمام داشته و در ۷ فیلم نیز به عنوان بازیگر حضور داشته است. وقتی گفت و گو با این کارگردان صاحب نام آغاز می شود، با استفاده از یک عکس شاهد از نیکلاس ری و بهمن مقصودلو( گفت وگو کننده )، پرسش هایی دقیق و به نحو چشمگیری چالشی، آغاز می شود. طرح پرسش ها،آن چنان هوشمندانه و به گونه یی غیر کلیشه یی و غیر قابل پیش بینی است که گاه ممکن است فرد مصاحبه شونده، بگوید: ” تاکنون هیچ  کس چنین سئوالی ازمن نکرده است.اجازه بدهید دراین باره کمی فکر کنم!” در جریان همین گفت وگوها، از دل پاسخ هایی که دریافت می شود، در می یابیم که برای مثال، میان منتقدان فرانسوی و منتقدان آمریکایی چه تفاوت های چشمگیری وجود دارد؟  ری، منتقدان فرانسوی را بیش تر از منتقدان آمریکایی در گیر دنیای فیلم و بسیار نزدیک تر به جهان سینما  می بیند و اعتقاد دارد که دغدغه ی اصلی منتقدان فرانسوی- که بسیاری آز آن ها فیلمسازان خوبی هم هستند- خود سینماست و سرسپرده ی فیلم هستند، در حالی که اغلبِ منتقدان آمریکایی ،سرسپرده ی همکاران سینمایی خود بوده و در باره ی فیلم ها از درک  و فهم کم تری برخوردار هستند.

بهمن مقصودلو برای طرح بسیاری از پرسش ها نیاز به اطلاعات کاملی در باره ی سازنده ی هر فیلم داشته است که می بایست از برخی مسایل مربوط به پیش تولید و یا حتی پساتولید و گرفتاری های بعد از ساخت آن ها نیز باخبر می بود، وگرنه نمی توانست از کارگردانی مثل “نیکلاس ری” بپرسد که چرا فیلم   ” آن ها درشب زندگی می کنند.” یکی از نخستین فیلم های شما، تازه پس از دوسال ، بعد از ساخته شدن به نمایش درآمده است؟ یا مثلا از “اتو پرمینجر” بپرسد که اختلاف تان با تلویزیون ( در مورد فیلم:      ” تشریح یک جنایت” به هنگام نمایش تلویزیونی آن) به کجا کشیده است؟ و….. یا از “میلوش فورمن” بپرسد که ” به چه دلیل ترجیح می دهید که با میرسلاو آندری چک، فیلمبردار چک که طی ۱۰ سال گذشته با شما همکاری کرده است، کارکنید؟ ” 

برای بهمن مقصودلو که از دوران جوانی خود با” اندرو ساریس” و نقدهای متفاوت او  آشنا شده است و بعدها با  خواندنِ کتاب مرجع سینمای آمریکا ی اندرو ساریس و مجموعه ی نقدهایش، ستایشگر نوع نگاه و قلم وی می شود، نشستن پای گفت وگوی این منتقد و نظریه پرداز بلندآوازه ی سینمای آمریکا در سال۱۹۷۸  در خانه ی اندرو ساریس ، در حکم ِ برآورده شدن یکی از آرزوهای بزرگ اوست. به همین ترتیب ، در موارد مهم تری نیز، در گفت و گو با دیگر چهره های مورد اشاره در فصل اول کتاب، با تکیه بر اطلاعات دقیق خود، پرسش هایی را مطرح می کند که طرف گفت وگو، با اعتماد به میزان تسلط و اطلاعات دقیق او، خود را ناگُزیر به پاسخگویی دقیق می بیند و راه گُریزی ندارد.  در تمام بخش های نُه گانه ی این گفت وگوها، فضای پرسش و پاسخ های بسیار چالشی، دقیق، آمیخته به اطلاعات تازه و ناشنیده و غیر تکراری است که برای خوانندگان کتاب می تواند بسیار آموزنده و سودمند باشد.   

در فصل دوم کتاب – از صفحه ی ۲۹۹ تا صفحه ی۳۵۸- که با عنوان : “مقالات و دیدارها” مشخص شده است،  ابتدا با ۷ مقاله ی متنوع با عنوان های: “گریگوری پک: کشتن مرغ مقلد” ، “میکلوش یانچو: سینمای آیینی” ،” کلیف رابرتسون: خلبان بی باک” ، “گتوباربیری: خالق موزیک آخرین تانگو در پاریس” ،” لئوتولستوی: خاطرات من از آنتونی کویین” ،” برناردو برتولوچی: افسانه ی سینما” و “آلن رنه: یک فرصت طلایی” آشنا می شویم که هریک آن ها  به دلیل نوع نگاه این منتقد، سرشار از نکته های ظریف و گره گشایی ها مضمونی  برخی از آثار مهم سینمای  جهان است که برای سینما دوستان و به ویژه برای دانشجویان رشته ی سینما و فیلمسازان جوان می تواند بسیار سودمند و پرثمر باشد.

در انتهای فصل دوم کتاب،از صفحه ی ۳۴۹ تا ۳۵۸ با استفاده از ۱۴ نمونه عکس سیاه وسفید که در همه ی آن ها مولف کتاب نیز حضور دارد، عکس هایی از بهمن مقصودلو در کنار کس چهره های صاحب نامی چون: “ساتیا جیت ری”( کارگردان هندی)، “فرانکلین شافنر” ( کارگردان آمریکایی)،”فرانک کاپرا” ( کارگردان آمریکایی)، “رنه کلر”( کارگردان فراسوی) ، “ویلیام وایلر”        ( کارگردان آمریکایی) ، “آلن رب گرِیه” ( نویسنده و کارگردان فرانسوی) “استن براکیج” ( کارگردان فیلم های تجربی) ، “استلا استونسن” ( بازیگر آمریکایی) و “الکه زومِر”( بازیگر آلمانی) در کتاب گنجانده شده است.

فصل سوم کتاب (ازصفحه ی ۳۵۹ تا صفحه ی ۴۷۳(: به تحلیل دو فیلم: “نامه ی یک زن ِ ناشناس”  ( وسوسه ی عشق) ساخته ی” ماکس افولس”(( Max Ophuls   و “تریستانا” ( وسوسه ی آزادی) ساخته ی “لوئیس بونوئل“( Luis Bunuel) اختصاص یافته است که با توجه به نوع نگاه بهمن مقصودلو ونگارش نقدی در فضای” نقد آکادمیک” و غیر ژورنالیستی که با نگاهی آمیخته به تاویل و تفسیر و با رمزگشایی از برخی نمادها و نشانه های موجود در این فیلم ها، نگاشته شده است، بسیار خواندنی و در نوع خود، کم نظیر به نظر می رسد. صد البته ، دو گفت وگوی موجود در این فصل یعنی گفت و گو با  ” ماکس اُفولس” کارگردان فیلم ” نامه ی یک زنِ ناشناس” و همچنین  “جون فونتین” Joan Fontaine)) بازیگر همین فیلم  نیز می توانست در کنار ۹ گفت وگوی دیگر فصل اول کتاب،گنجانده شود.

در بخش پایانی کتاب، از صفحه ی ۴۷۵ تا صفحه ی۴۷۸نیز به منابع و مآخذ مرتبط با محتوای این کتاب که مورد استفاده ی نویسنده  قرار گرفته ، اشاره شده است که بی تردید برای آشنایی و مراجعه ی ضروری بسیاری از دانشجویان رشته ی سینما و پژوهشگران مباحث نظری سینمای جهان، سودمند خواهد بود. 

ضمنِ قدرشناسی از تلاش های ارزنده ی دکتربهمن مقصودلو در تالیف این اثر ارزنده، در خصوص شیوه ی ویرایش فنّی کتاب، یعنی موضوعی که جدا از شیوه ی نگارش و سبک نوشته ، تنها به شکلِ ظاهری رسمِ خطِ کتاب مربوط می شود، باید به چند نکته اشاره کرد که بی تردید در چاپ های بعدی چنین اثری می تواند در انسجام بخشیدن هرچه بیش تر مطالب چنین کتابی موثر باشد.برای نمونه، در جای جای کتاب، با نوعی دوگانه نویسی یا نگارش متفاوت برخی واژه ها یا ترکیب های واژگانی رو به رو می شویم که مثلا در جایی یک ترکیب واژگانی به شکل “پیوسته” و درجای دیگری همان ترکیب به صورت “گسسته”  و جُدا نوشته شده است. برای مثال به دو گونه نویسی در : آنها – آن ها ، اینها – این ها،  فرانسویها – فرانسوی ها، فیلمسازی- فیلم سازی، فیلم برداری- فیلمبرداری، سالها- سال ها، بیشتر- بیش تر و….می توان اشاره کرد. حروف نگاری کتاب – به جز در بخش منابع و مآخذ و پانویس ها که از حروف لاتین( الفبای انگلیسی) مناسبی استفاده نشده و خواندن واژه ها دشوار به نظر می رسد-  در مجموع ،پاکیزه و بی غلط است ، اما هنوز هم به وجود چند خطا در حروف نگاری واژه ها همچون:  خنک ها – خنگ ها، دستاورها – دستاوردها ، می توان پی برد. همچنین در پیوستنِ حرف اضافه ی” ب” بر سر کلمات غیر” فعل” نیز نمونه هایی مثل: منحصربفرد ، بطور، بویژه و….  در کتاب دیده می شود که باید جدا نوشته می شد. گذشته از این ها،باید یادآوری کرد که برخی ترکیب های واژگانی ، تا زمانی که به طور جداگانه و در حالت غیر ترکیبی در زبان مورد استفاده قرار می گیرند، مستقل به نظر می رسند، اما به محض ترکیب با واژه ی مستقل دیگری، به عنوان یک ترکیب تازه و متفاوت، هویّتِ مستقلی پیدا می کنند. برای مثال:  “ستم”  و “دیده” ( از فعل دیدن) دو واژه ی مستقل هستند، اما وقتی با هم ترکیب می شوند،دیگر با یک واژه ی ترکیبی به هم پیوسته و مستقلِ تازه ( ستمدیده ) سرو کار داریم که نباید به شکل: “ستم دیده” جدا نوشته شود. همین نکته را در ترکیب هایی چون: بیان گر- بیانگر، فیلم ساز- فیلمساز، فیلم نامه- فیلمنامه و….. نیز باید رعایت کرد تا سراسر متن یک کتاب یکدست و مُنسجم به نظر برسد. در عنوانِ انتخاب شده برای معرفی ” نیکلاس ری” ( در صفحه ی ۱۹) پیشنهاد می شود که به جای عبارت:  ” من بهترین نفرین کرده درجهان هستم که هرگز یک فیلم خوب کامل نساخته ام” بهتر است از عنوان: ” من بهترین نفرین شده درجهان هستم که هرگز یک فیلم خوب کامل نساخته ام” استفاده شود.

خرید کتاب تازه ی دکتر بهمن مقصودلو ، گرچه با بهای به نسبت غیر متعارف ۴۵۰٫۰۰۰ تومانی خود، ممکن است برای بسیاری از دانشجویان و سینما دوستان ، در شرایط دشوار اقتصادی امروز جامعه ی ما ، چندان ساده نباشد، با این همه، وجود آن در همه ی کتابخانه های عمومی، به ویژه در مراکز دانشگاهی( دانشکده های سینما، تئاتر و هنرهای نمایشی و…) به عنوان یک  منبع  مهم و ارزنده برای مُدرّسان ومنتقدان سینمایی و پژوهشگران حوزه ی مطالعات سینمایی، بسیار ضروری به نظر می رسد.