در سالروز شهادت مرحوم مدرس، چهره برجسته تاریخ معاصر ایران که سابقه طولانی در مبارزه با استبداد رضاخانی وی را به نماد آزادگی در مجلس تبدیل کرده است، مناسبت داشت یادی کنیم از مجموعه تلویزیونی «مدرس» که در سال ۶۵ برای اولین بار از تلویزیون پخش شد و بازی درخشان مرحوم خسرو شکیبایی در آن مجموعه هنوز هم در یادها باقی
مانده است.
به گزارش سینماسینما ،هوشنگ توکلی، هنرمند پیشکسوت و کارگردان مجموعه «مدرس» درباره شرایطی که در آن سال‌ها بر تلویزیون حاکم بود،می‌گوید: «دهه۶۰ از نظر کمبود امکانات دهه سختی برای تلویزیون بود. ما در آن دوره درگیر بازسازی سینماها بودیم. استودیوهای فیلمسازی عمدتاً تعطیل شده بود و نیاز به فعال‌سازی مجدد داشت. کارها خوابیده بود و نیروهای متخصص یا به حاشیه رانده شده بودند یا کلاً خانه‌نشین شده بودند، با این حال در همان سال‌ها چندین تله‌فیلم درتلویزیون کار کردیم.» توکلی که اولین مسئول سینمایی کشور پس از انقلاب است، درباره پیشنهاد کار ساخت سریال مدرس توضیح می‌دهد: «در آن دوران در تلویزیون مدیر کار بلدی بود به نام فرید حاج کریمخان که از بچه‌های انقلابی و خوش‌فکر بود. از من دعوت کرد برای سالگرد شهید مدرس برنامه‌ای تهیه کنم. تقریباً پنج ماه از زمان طرح موضوع تا تمرین، آماده‌سازی و ضبط طول کشید، البته علاقه به تاریخ معاصر در بین هنرمندان آن روزها مسبوق به سابقه بود و خیلی‌ها دغدغه تولید کار تاریخی را داشتند.»
کارگردان مجموعه «مدرس» درباره تحقیقات برای نگارش فیلمنامه این سریال می‌گوید: «من با علی مدرسی نوه شهید مدرس آشنا بودم و این شانس را داشتم که در دوره شهید رجایی با او همکار باشم. ما در مجموعه‌ای بودیم که در رأس آن مهدی کلهر بود. هر کدام از بچه‌ها در کار خاصی کارشناس مسئله‌ای فرهنگی یا هنری بودند. آقای مدرسی چند سال پیشتر از آن کتابی نوشته بود به نام «مدرس» که قاعدتاً در زمان پهلوی امکان انتشار نداشت، ولی در آن تحقیقات زیادی انجام شده بود.
من این کتاب را حدود سال ۶۱ خواندم و چهار سال به دنبال این بودم که کاری برای شهید مدرس بسازم تا اینکه در سال ۶۵، پیشنهاد ساخت کار به من داده شد.» وی در پاسخ به این سؤال که آیا صرفاً با استفاده از یک کتاب فیلمنامه «مدرس» آماده شد، تصریح می‌کند: «نه! من به آثار شهید مدرس رجوع کردم. تاریخ معاصر درباره مدرس را خواندم، به آرشیو‌ها سر زدم و متوجه شدم روایت زندگی شهید مدرس باید در یک بستر تاریخی انجام شود، چون ایشان از زمان نهضت مشروطه و استبداد صغیر جزو پنج مجتهد برجسته مشروطه بودند و در تدوین قانون اساسی مشروطه نقش داشتند. مدرس جزو معدود افرادی بود که از ابتدا با رضاخان به مخالفت پرداخته و علیه سلطنت رضاخان موضع گرفته بود. نطق‌های تاریخی در مجلس داشت و آرمانش را عدالت قرار داده بود. مدرس به معنای واقعی کلمه نماینده مردم بود.»
توکلی درباره سبک ساخت سریال «مدرس» که به تله‌فیلم شبیه است، می‌گوید: «این یک سبک نگاه بود که در هنر‌های نمایشی وجود داشت. من زمانی که وارد عرصه سینما شدم، از تجربیاتم در تئاتر استفاده کردم. بالاخره سینما در ایران یک پدیده وارداتی غربی بود و در ایران همه دنبال تقلید از غرب بودند، ولی من نگاهم این بود که در دهه ۶۰ که انقلاب شده و این انقلاب مدعی فرهنگ است، چگونه می‌توان واقعیت‌ها را با استفاده از هنر به نمایش گذاشت. برای همین سراغ این سبک رفتم و کار تازه‌ای انجام دادم. کاری کردم که تماشاچی باور کند و زیباشناسی هم در پشت آن باشد، برای همین این نوع نگاه را در ساخت مجموعه مدرس اجرا کردم.»
کارگردان سریال مدرس در واکنش به اینکه مرحوم شکیبایی پس از «مدرس» به شهرت رسید، تأکید می‌کند: «نه تنها مرحوم شکیبایی بلکه مرحوم سیروس گرجستانی، فرخ نعمتی و مجید رزاز نیز پس از آن کار شناخته شده و صاحب سبک شدند. اکثر بازیگران سریال مدرس، بازیگران تئاتر تجربی بودند، یعنی نمایش را به صورت علمی آموزش ندیده بودند ولی، چون بااستعداد بودند تجربه بازی کسب کرده بودند. کار مدرس، چون یک کار بزرگ و فنی بود، باعث شد آن‌ها اشتباهات خود را در بازیگری رفع کنند، مثلاً ایرادات دیالوگ گفتن و فن بیان و حرکت‌هایشان را اصلاح کردند. به نظرم مجموعه بازیگران آن سریال موفق بودند.»
یکی از سکانس‌های درخشان مرحوم شکیبایی در سریال مدرس، مونولوگ (تک‌گویی) طولانی است، کارگردان مجموعه مدرس درباره آن سکانس می‌گوید: «یک بازیگر باید حداقل یک مونولوگ ۱۰ دقیقه‌ای را حفظ کند، وقتی بازیگر مونولوگ طولانی می‌گوید، کارگردان با چند دوربین از «مدیوم» گرفته تا «کلوزآپ» و «اورشولدر» فیلم می‌گیرد و کات می‌زند ولی ما در آن نمای خاص که خسرو شکیبایی ۲۵ دقیقه مونولوگ گفت، تصمیم گرفتیم با حرکتی خاص از «لانگ شات» تا «کلوز آپ» حرکت کنیم. این «زوم» کردن باعث شد کار خسرو بهتر دیده شود. طبعاً شکیبایی بازیگر بااستعدادی بود ولی بعد از آن در تراز بازیگران بزرگ درآمد.»
وی درباره انتخاب بازیگران آن سریال به خصوص انتخاب بازیگر نقش «مدرس» توضیح می‌دهد: «آن دوره هنوز اینطور نبود که در کار کارگردان دخالت کنند. حداقل برای من اینطور بود که خودم بازیگران را انتخاب کردم. من از قبل خسرو را می‌شناختم و می‌دانستم که بازیگر خوبی است، ولی تا پیش از مدرس انتخاب‌های خوبی نداشت و راه درست را نرفته بود. حضورش در مدرس باعث شد اصلاحاتی در بازیگری داشته باشد؛ از نوع نگاه و بیان گرفته تا سکوت و ریتم نفس.»
گفته شده مرحوم شکیبایی برای اینکه بتواند نقش یک روحانی برجسته مانند مدرس را بازی کند، به نوع بیان، زبان بدن و نوع حرکت یک روحانی خوش‌چهره و خطیب دقت می‌کرده است. توکلی در خصوص الگوی بازیگر نقش مدرس می‌گوید: «ما الگویمان را مقام معظم رهبری قرار دادیم که در آن دوره رئیس‌جمهور بودند، خطبه‌های نماز جمعه را هم می‌خواندند. الان به سریال مدرس نگاه کنید، متوجه می‌شوید رفتار‌ها و نوع بیان در آن چقدر منطبق با گفتار و نوع حرکت مقام معظم رهبری است. من به خسرو گفتم به خطبه‌های نماز جمعه نگاه کند و نوار‌های سخنرانی‌های مقام معظم رهبری را گوش دهد و از آن الگوبرداری کند.»
کارگردان سریال مدرس درباره واکنش‌های منفی و مثبت به این سریال در دهه ۶۰ اشاره می‌کند و می‌گوید: «تئاتر هنر فاخری است و هنر مردم عوام به شمار نمی‌رود. مشخصاً خانواده شهید مدرس هم عوام بودند و در آن زمان علیه سریال موضع گرفتند. نه تنها آن‌ها بلکه دیگر شخصیت‌ها از جمله مرحوم مهدوی‌کنی که خیلی به اینکه چرا یک نفر لباس روحانیت پوشیده و دارد ادای روحانیت را درمی‌آورد اعتراض کردند، البته چند بار با ایشان جلسه گذاشتیم و بعد از آن مرحوم کنی از مدافعان سریال مدرس شد. کار در دوره خودش محبوبیت زیادی پیدا کرد. مردم سریال را دوست داشتند و خیابان‌ها خلوت می‌شد، حتی گزارش رسمی روابط عمومی صداوسیماست که می‌گوید اورژانس‌های کشور در زمان پخش سریال مدرس مریض قبول نمی‌کردند! میزان مخاطب سریال مدرس نزدیک ۹۰ درصد بود.»
این هنرمند پیشکسوت در پاسخ به این سؤال که چرا سریال‌های جدید تلویزیونی با وجود برخورداری از امکانات و بودجه خوب، هیچ کدام در اذهان عمومی ماندگار نمی‌شوند، تأکید می‌کند: «چندین عامل وجود دارد، از جمله اینکه در دهه ۷۰ دیدگاه‌های سیاسی وارد فرهنگ شد که می‌گفت باید هر چه از قبل به دست آورده‌ایم را خراب و دوباره چرخ را اختراع کرد. آمدن آقای علی لاریجانی به صداوسیما باعث شد سریال‌سازی در یک سراشیبی قرار بگیرد که هنوز هم ادامه دارد. من از همان دهه به انزوا کشیده شدم و تنها در اواخر دهه ۷۰ به توصیه دوستان چند نقش کوتاه بازی کردم، در حالی که اصلاً قرار نبود من بازیگر شوم، قرار بود در تولید باشم و شاگرد تربیت کنم.»
سریال مدرس از جمله اولین کار‌های تلویزیونی پس از انقلاب اسلامی بود که در آن زندگی یک روحانی برجسته و مبارز در تاریخ معاصر در محوریت کار قرار داشت. به رغم استقبال خوب از مجموعه مدرس، ساخت چنین آثاری در تلویزیون ادامه پیدا نکرد.
جوان