سینماسینما، منوچهر دین پرست

عرضه و مطالعه کتاب، فرایندی پیچیده و چند مرحله ای است که دستکم با چهار بعد کلی ارتباط دارد: «مولف»، «چاپ و نشر» ، «شبکه توزیع و فروش» و «مخاطب». برای ارزیابی وضعیت کتاب ابتدا باید هر کدام از این ابعاد به دقت بررسی شوند. اولین بعد فرایند نشر کتاب، مربوط به مولف و یا مترجم می شود. مولف یا مترجم خود با چهار عامل در ارتباط است: «ناشر، تعهدات، خاستگاه اجتماعی و مخاطب». به باور بسیاری از صاحبنظران و کارشناسان حوزه چاپ و نشر، وضعیت نشر کتاب در ایران مناسب و مطلوب نیست، تا جایی که برخی صنعت نشر کتاب را بحران زده می دانند. مطالعه جایگاه و خاستگاه اجتماعی مولف و شرایط اجتماعی شکل گیری افکار و اندیشه های بیان شده، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در واقع آگاهی دقیق از شرایط اجتماعی حاکم بر تالیف و یا ترجمه، کمک فراوانی به اتخاذ سیاست های مناسب برای حل و رفع مشکلات مولفان و مترجمان می کند. از سوی دیگر دانستن آمار و اطلاعات کمی از مولفین و مترجمین نیز می تواند آغازی بر این مهم باشد. در ایران، آمار رسمی دقیق و علمی از تعداد مولفین، مصنفین و مترجمین کشور وجود ندارد. اما می توان آماری از کتابهای منتشر شده حداقل به دست آورد که از طریق آن برخی موارد و ابهامات روشن گردد.

در اینجا در نظر داریم نگاهی به وضعیت نشر آثار سینمایی داشته باشیم و آن را حداقل از طریق آمار بررسی کنیم. به طور مشخص حداقل از دو دهه پیش، یعنی از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۹، دست کم ۲۲۰۲ جلد کتاب در حوزه سینما چاپ اول بوده که ۹۹۹ مورد آن تجدید چاپ بوده که جمعا در این دو دهه ۳۲۰۱ جلد کتاب سینمایی منتشر شده است. در این آمار، ۲۰۴۸ مورد تالیف و ۱۱۵۳ مورد ترجمه بوده است. می توان به این نکته نیز توجه داشته فقط در همین دو دهه ما شاهد رشد چشمگیری در حوزه تالیف و انتشار آثار سینمایی بودیم که در نوع خود قابل تامل است. اگرچه روند و شتاب نشر آثار سینمایی در حوزه تالیف و ترجمه در سالهای مختلف بسیار متفاوت بوده است. مثلا در سال ۱۳۸۰، ۱۳۹ جلد کتاب منتشر شده که در سال ۱۳۸۵ با کاهش محسوسی در حدود ۸۲ جلد و از سال ۱۳۹۲ به بعد شاهد رشد انتشار کتاب سینمایی هستیم که آمار نسبت به سال قبل افزایش یافته است. به طوری که در سال ۱۳۹۲، ۱۶۲ جلد و در سال ۱۳۹۳، ۱۷۰ جلد و همین طور در سال ۱۳۹۸، ۳۱۳ جلد کتاب منتشر شده است.
در بحث کتاب سینمایی ما آنها را می توانیم به سه دسته تقسیم کنیم. نخست کتاب‌های تئوری و آموزشی درباره حوزه‌هایی چون تدوین و فیلمبرداری و فیلم نامه نویسی و تاریخ سینما که همیشه مورد توجه دانشجویان و علاقمندان به سینما بوده است. دسته دیگر به کتاب‌های گفت‌وگو با سینماگران اختصاص دارد که در این حوزه تالیف و ترجمه بسیاری صورت گرفته و درباره سینماگران ایرانی و خارجی کتابهای بسیاری منتشر شده است. دسته سوم کتابهای تک نگاری درباره فیلمهاست که این دسته از کتابها در یک دوره ای بسیار مورد توجه بود اما اکنون این تک نگاری ها بسیار کم شده است.
فقط با نگاهی اجمالی متوجه می شویم که آمار کتابهای سینمایی با توجه به افزایش انتشار در حوزه تالیف و ترجمه به ما این نکته را اعلام می دارد که نشر کتاب می توانست بیش از این موارد باشد. چرا که، با توجه به قدمت بیش از صد سال حضور سینما در ایران قطعا وضعیت کتابهای سینمایی می توانست وضعیت بسیار مطلوبی داشته باشد. اگرچه پیش از انقلاب ۱۳۵۷ کتاب‌های منتشر شده درباره سینما، چه تالیف و چه ترجمه، به صد عنوان هم نمی‌ رسید. البته این نکته را می توان اذعان داشت که سینما پیش از انقلاب اغلب یک شغل و جریان تجاری بود و کمتر مسائل علمی و دانشگاهی در آن دیده می شد. اگرچه ما پیش از انقلاب مؤسسه عالی هنرهای دراماتیک تهران را داشتیم که یکی از دانشکده‌های دولتی ایران و تحت پوشش وزارت فرهنگ و هنر بود. هنرهای دراماتیک تهران بازماندهٔ هنرکده دراماتیک از وزارت فرهنگ و هنر تهران بود و از این لحاظ از کهن‌ترین موسسات هنری و آکادمیک ایران محسوب می‌شود. با وجود چنین فضای دانشگاهی و حضور افرادی که در این مکان به فعالیت هنری و دانشگاهی و آموزش مشغول بودند مانند مهدی فروغ، رکن الدین خسروی، هوشنگ کاوسی، پرویز شفا، نصرت کریمی، اسماعیل شنگله، حمید سمندریان اشاره کرد. اما نشر آثار سینمایی چندان جدی و قابل توجه نبود. این یک معضلی بود که می توان آن را از منظر جامعه شناختی و تاریخی بررسی کرد که چرا چنین اقبالی صورت نگرفت و دیگر اینکه مخاطبان چرا به آثاری سینمایی بی توجه بودند.
رشد چشمگیر نشر آثار سینمایی و توجه و علاقه مخاطبان به چنین کتابهایی بعد از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ رشد چشمگیری داشت. در دهه ۶۰ به ناگاه ۲۰ کتاب تخصصی سینمایی منتشر شدند که خریداران بسیاری داشتند و در سریع‌ترین زمان ممکن به چاپ‌های مکرر رسیدند. تالیف‌های این حوزه منحصر بود به چند کتاب که به طور مثال، بابک احمدی کتاب های «امید بازیافته، سینمای آندری تارکوفسکی» و «باد هر جا بخواهد می‌وزد، اندیشه‌ها و فیلم‌های روبر برسون» را تالیف کرد. اگرچه او کتاب دیگری با عنوان «تصاویر دنیای خیالی، مقاله‌هایی دربارهٔ سینما» را نیز منتشر کرد که در زمان خودش مورد توجه اصحاب سینما قرار گرفت. اگرچه خالی از لطف نیست که به جشنواره فیلم فجر سال ۱۳۶۶ اشاره کنیم که آثار آندری تارکوفسکی را پخش کرد و دلیلی بر اشتیاق مطالعه کتاب بابک احمدی هم شد.
شمارگان کتاب‌ها در آن سال‌ها زیر سه هزار نسخه نبود و حتی فیلمنامه‌های برخی فیلم‌های مشهور از جمله «اردت» ساخته کارل تئودور درایر نیز ترجمه و منتشر می‌شدند. فراموش نکنیم که در آن دوران فیلم‌های روز نیز در قالب ویدئو به ایران آمده و مردم با اشتیاق آنها را تهیه می‌کردند اما همین هم به آسانی نبود. آنها با دیدن این فیلمها اغلب به مطالعه کتاب‌ها با فیلمسازان نیز توجه می کردند. اما اکنون این اشتیاق به واسطه سهولت دسترسی به فیلمها و اطلاعات درباره آنها به شدت فروکش کرده است.
با توجه به آمار ارائه شده، انتشار بیش از ۳۲۰۰ اثر سینمایی در دو دهه گذشته می تواند مسیر خوبی برای سالهای آتی باشد. با توجه به رشد تکنولوژی و سهولت دسترسی به آثار سینمایی ما در حوزه تالیف و ترجمه آثار سینمایی با یک اتفاق نادر و قابل توجه نیز رو به رو هستیم. این روزها بیشتر علاقمندان به حوزه کتابهای سینمایی فارغ از نظریه ها و ژانرها و حتی تاریخ سینما به کتابهای بینا رشته ای نیز ابراز علاقه کرده ند. کتابهایی که بتوانند سینما را از منظر جامعه شناختی، فلسفه، الهیات، انسان شناسی، روان شناسی، زیبایی شناسی، نشانه شناسی مورد بررسی قرار دهد مخاطبان ویژه ای یافته است. چرا که سینما یک فرم هنری است و بیش از هر چیز دیگری به ما امکان فکر کردن می‌دهند و هیچ فیلمی از دایره چنین تفکری خارج نیست. لذا با وجود بررسی سینما از منظرهای گوناگون به ما امکان اندیشیدن درباره فیلم و سینما را فراهم می کند. البته باید اذعان داشت که نشر چنین آثار نیازمند وجود کسانی است که در درجه اول در حوزه خود صاحب نظر و متخصص باشند و سینما را نیز به خوبی درک کنند. در اکثر کشورهای دنیا، نظام‌های دانشگاهی بیشترین بار مسئولیت انتشار چنین کتابهایی را بر عهده دارند. به عبارتی همه کتاب‌های سینمایی در غرب در مراکز و کانون‌های دانشگاهی و یا ناشران مرتبط با نظام دانشگاهی منتشر می‌شوند. اما اینکه نظام دانشگاهی ما توان چنین کاری را دارد نیز پرسشی مهم است.

منبع: روزنامه اطلاعات