به‌طور معمول بسیاری از فیلم‌سازان و تماشاگران سینما روال فیلم ‌دیدنِ منتقدان و تحلیل‌گران فیلم را عاری از لذت می‌پندارند. آن‌ها معتقدند که دقت و هشیاری منتقد، زمان تماشای فیلم، لذت همراه شدن با آن و سپردن خود به جریان فیلم را از او سلب می‌کند و عقل، سدی بر سر راه عواطفی می‌سازد که لذت از برانگیختن آن‌ها حاصل می‌شود و به این ترتیب، فیلم دیدنِ تحلیل‌گران سینما روندی بیش‌وکم مکانیکی است. چنین قضاوتی برآمده از درکی است که لذت تفکر و تحلیل و درگیری آگاهانه با اثر و کشف اجزای سازنده و تمهیدات به‌کاررفته در آن را نادیده می‌انگارد.

سینماسینما، نیوشا صدر: منابع و دلایل لذت‌ بردن از فیلم و سطوح آن بسیار زیاد و متفاوت‌اند و دست‌یابی به شناختی ژرف‌تر از سینما می‌تواند دریچه لذت‌های متفاوتی را به روی تماشاگران بگشاید. در عین حال همان‌طور که استنلی کاول در گفت‌وگویی در فصل پایانی کتاب «فیلم به مثابه فلسفه» که احتمالا در شماره آینده به معرفی آن خواهم پرداخت، بیان می‌کند، در جریان نقادی تعهدی نیز برای نقد لذت کاذب، نقد نوع خاصی از لذت که ممکن است اعتیادآور و مسموم‌کننده باشد، نهفته است.

در مورد این‌که زمان تماشای فیلم از چه چیزی لذت می‌بریم، نظریه‌‌پردازان متفاوتی نظرات فراوان و گاه متناقضی را مطرح کرده‌اند که اگر بخواهید به شکل اجمالی بخشی از این نظریات را مرور کنید، می‌توانید به شماره ۳۵ ماهنامه «نقد سینما» و مقاله کوتاه روبرت صافاریان در آن با عنوان «لذت سینما» مراجعه کنید که با یک جست‌وجوی ساده در اینترنت نیز در دسترس است.

اما طرح این مقدمه، به قصد معرفی کتابی است در باب تحلیل فیلم نوشته تیموتی کوریگان با عنوان «راهنمای نگارش تحلیل فیلم» که چند ماهی است با ترجمه مزدا مرادعباسی به بازار آمده است. مهم‌ترین نکته‌ای که موجب شد در این شماره این کتاب را برای معرفی برگزینم، جدا از نگاه موشکافانه کوریگان به جنبه‌های متفاوت یک تحلیل سینمایی، که آن را به اثری خواندنی و بسیار کارآمد بدل می‌کند، تأکید نویسنده بر لذت ویژه‌ای است که توانایی توضیح و تفسیر فیلم برای مفسر به همراه می‌آورد؛ غنایی که تفکرِ تحلیلی و خواندن درباره سینما، حتی اگر آن را صرفا گونه‌ای سرگرمی فرض کنیم، به اثر اصلی می‌بخشد و لذت خاصی که در فرایند تحلیل، رمزگشایی و تفکر می‌توان یافت. او در روند تحلیل، این موضوع را از نظر دور نداشته است که «بخشی از هیجان تماشا کردن و مطالعه یک اثر چالش‌برانگیز، از پرسش‌هایی نشئت می‌گیرد که آن منبع بر می‌انگیزد» و این  پرسش‌ها را یکی از مطمئن‌ترین روش‌های آغاز تحلیل فیلم می‌داند.

اگر همچون من در سال‌های دور یا همچون بسیاری از دانشجویان امروز در سال‌های ‌نزدیک واحدهای نقد را در دانشگاه از سر گذرانده‌اید و بدبختانه شانس حضور در کلاس‌های معدود استادان ویژه و متفاوت نقد فیلم را نداشته‌اید، با خواندن آن‌چه در کلاس‌ها و کارگاه‌های نقد فیلمِ افرادی مانند کوریگان، لورا مالوی، استنلی کاول یا اندرو کلوان می‌گذرد و تاکیدی که آنان بر روند خلاقه تحلیل و حفظ «لذت» این روند برای دانشجویان دارند، حیرت‌زده خواهید شد. آنان برای دانشجویانشان «به شکل تجربی» روشن می‌کنند که چگونه  تلاش برای تفکر، توصیف، توضیح و تحلیل اثر و تجربه ناشی از دیدن فیلم می‌تواند لذتی تازه و متفاوت را رقم بزند که خود، سازنده چالش اشتیاق‌برانگیز دیگری برای آنان است.

کوریگان در همین کتاب می‌نویسد: «ما به دلایل مختلفی به سینما می‌رویم: برای اندیشیدن، یا برای دوری از فعالیت فکری، برای چشم دوختن به فیلم‌ها، یا برای نوشتن درباره آن‌ها. ممکن است به سینما برویم تا فیلم را مثل یک آب‌نبات دل‌چسب مصرف کنیم و ممکن است به سینما برویم با این هدف که آن آب‌نبات، خوراکی دل‌چسب برای ذهن ما فراهم آورد… تحلیل ‌کردنِ واکنش ما نسبت به فیلم، لذت ما را زایل نمی‌کند. نوشتن درباره فیلم به ما امکان می‌دهد تا از آن فیلم و (فیلم‌های دیگر) به گونه‌‌ای لذت ببریم که پیش از آن نمی‌توانستیم. اگر تماشا و درک کردن یکی از لذت‌های سینماست، نگارش و توضیح هم می‌تواند لذت هیجان‌انگیز دیگری باشد.»

کتاب از هشت فصل تشکیل شده که  فصل اول آن به دلایل نوشتن درباره فیلم، مخاطبِ تحلیل و اهداف آن و تفاوت انواع نوشته‌های سینمایی با یکدیگر می‌پردازد. فصل بسیار جالب دوم، تفکر، چگونگی آمادگی برای دیدن فیلم و چند و چون آغاز به نوشتن درباره آن را دربر می‌گیرد. فصل سوم به اصطلاحات و موضوعات مرتبط با تحلیل فیلم می‌پردازد و لزوم استفاده از اصطلاحات درست و تخصصی را به جای واژه‌های روزمره و کلی برای حصول نتیجه‌ای دقیق‌تر یادآور می‌شود. فصل چهارم انواع رویکردها در نوشتن تحلیل و فصل پنجم (که باز هم از بهترین فصل‌های کتاب به شمار می‌رود) سبک و ساختار متن، از‌جمله استفاده از واژه‌های مناسب، شیوه بیان ملموس و در نظرگرفتنِ معانی آشکار و ضمنی واژه‌ها را شامل می‌شود. فصل ششم به چگونگی پی‌گیری یک پژوهش سینمایی و فصل هفتم به ساختار پیش‌نویس متن می‌پردازد. فصل آخر نیز ضمیمه‌ها را شامل می‌شود.

راهنمای نگارش تحلیل فیلم، نوشته تیموتی کوریگان و با برگردان مزدا مرادعباسی در ۲۸۸ صفحه و ۱۲۰۰ نسخه از سوی نشر مرکز برای نخستین بار در سال ۱۳۹۴ به چاپ رسیده است. کتابی که به گمانم مطالعه آن، نه صرفا برای کسانی که قصد ورود به عرصه نقد و تحلیل را دارند، بلکه برای مخاطبان پی‌گیر سینما نیز بسیار سودمند است.

ماهنامه هنر و تجربه