سینماسینما، حسین آریانی:
«راه طی شده» ساخته علی ملاقلی پور که به شخصیت مهندس بازرگان به‌عنوان روشنفکرِ دینی، سیاستمدار و نخست‌وزیر دولت موقت ایران در سال ۵۷ می‌پردازد؛ به گونه ای از سینمای مستند تعلق دارد که به «مستند پُرتره» مشهور است.
این شکل از مستند، همانطوری که از نامش پیداست، به زندگی مشاهیر و افراد سرشناس در حوزه‌های مختلف می پردازد. مستند پُرتره گزارشِ خبری، سالشمار زندگی و یا مستندی تبلیغاتی بر له یا علیه یکی از مشاهیر نیست، بلکه مستندساز در این شکل از مستندسازی سعی می کند که ضمن ارائه روایت و توصیفی صادقانه و بی طرفانه از زندگی شخصیت مورد نظر، مخاطب را به جوهر و جانمایه شخصیت و جهان بینی‌اش نزدیک کند.
علی ملاقلی پور شخصیت جالبی از تاریخ معاصر را محور مستند خود قرار داده است؛ شخصیتی که صفات و ویژگی های متنوع و گاه منحصر به فردی داشته است. او سیاستمداری است که هم فردی مثل دکتر محمد مصدق در دولتش به او حکمِ معاونت وزارت فرهنگ و ریاست هیئت خلع ید از شرکت نفت انگلیس را می‌دهد، و هم امام خمینی بعد از پیروزی انقلاب، وی را به نخست‌وزیری منصوب می کند.
«راه طی شده» در مورد شخصیت و اندیشه های مهندس بازرگان چند نکته جدید و جالب به مخاطب (به خصوص به تماشاگر جوان که شاید شناختِ کلی و غیر دقیقی از این شخصیت داشته باشد) ارائه می کند.
به عنوان مثال می توان به نکته جالب و کم تر شنیده شده تاثیرپذیری بازرگان از ابوالحسن فروغی در رویکرد و نگاه علمی و پوزیتویست ی اش به مقوله دین(البته با نادیده گرفتن مطلب کذب و غیر مستندِ مرتبط کردنِ بازرگان به جریان فرماسونری) و یا اشاره به خدمات ارزنده بازرگان از جمله در زمینه لوله کشی آب تهران اشاره کرد.
در فیلم به درستی نشان داده می شود که یکی از توانایی ها و قابلیت های مهندس بازرگان در مقوله مدیریتِ فعالیت های اجرایی بوده است؛ و وی در حوزه هایی چون نفت، لوله‌کشی آب و … توفیقات قابل توجهی به دست آورده است؛ و شاید یکی از دلایل انتصابش به نخست وزیری پس از پیروزی انقلاب با وجود خاستگاه فکری متفاوتش همین نکته بوده است.
روند و شیوه کارآمد و صحیحی که در حال حاضر در انتصاب روسا و مدیران کشور، کمتر چشم می خورد؛ و به جای آن امروزه در بیشتر انتصابات، منافع شخصی و وابستگی های خویشاوندی و جناحی بر تخصص گرایی و شایسته سالاری ترجیح داده می شود. کاش علی ملاقلی پور با اشاره ای به این نکته، بازخوانی زندگی این شخصیت تاریخی، را به زندگی معاصرِ پیرامونمان مرتبط می کرد و پیوند می داد.
اهمیت مستندهای پرتره، به جهت توانِ بالقوه این آثار در تحلیل ادوار مختلف تاریخی در کنار پرداختن به زندگینامه شخصیت مورد نظر هم هست. به عبارت دیگر مستند پرتره می‌تواند به روایت تاریخ از دریچه زندگینامه یک شخصیت بپردازد. حتی گاه شخصیت ها، بهانه و وسیله ای می توانند باشند برای روشن کردن نقاط مبهم یا نامکشوف تاریخ.
اما متاسفانه «راه طی شده» در بیشتر موارد نه تنها نکته مبهمی را روشن نمی کند، بلکه گاه با اطلاعات نادرستی که مطرح می کند، بر ابهام ها می افزاید. از جمله ارائه این نکته که در دوران جنگ هیچ یک از اعضای نهضت آزادی یا خویشاوندان آن ها در جبهه ها حضور نداشته اند. این بدین معنی است که سازندگان راه طی شده حضور پُر رنگ و تاثیرگذار دکتر چمران در جنگ را به آسانی(!) به فراموشی سپرده اند.(توجیه سازندگان اثر در مورد دلایل نادیده گرفتن دکتر چمران و اینکه او را بیش از یک مرد سیاست، یک عارف دیده اند هم منطقی و مجاب کننده نیست).
یا در جایی از مستند، علی ملاقلی پور به سیم آخر می زند و با اشاره به نگارش «راه طی شده» در چهل سالگی مهندس بازرگان ، نتیجه گیری دلخواه خود را انجام می دهد و بازرگان را در آن زمان دچار نوعی حس خود پیامبر پنداری می داند. بدین ترتیب مخاطب فارغ از هر گرایش سیاسی و اعتقادی، ناخودآگاه از این اطلاعات کذب و مغرضانه، مبهوت، و به واکنش وا داشته می شود. باید به یاد داشته باشیم اولین تفاوت یک مستند پُرتره با اثری تبلیغاتی و پروپاگاندا، رعایتِ شرط انصاف و بی طرفی است؛ و نه چنین سخنان دور از واقعیت، خصومت آمیز و آمیخته به طنز ناخواسته ای .
«راه طی شده» در مورد وقایع مهم و تاثیرگذاری چون واقعه ۱۳ آبان و تسخیر سفارت آمریکا که در کارنامه و زندگی سیاسی بازرگان نقش حیاتی و کلیدی داشته اند، هم سکوت کرده است؛ که این خلاء و کاستی بزرگی در اثر ایجاد کرده است.
علی ملاقلی پور سعی کرده از نظر فُرم هم تفاوت هایی در مستندِ خود ایجاد کند؛ ولی در این زمینه هم به توفیقی نمی رسد. او در صحنه های گفتگو با استفاده از آینه، مصاحبه کننده و مصاحبه شونده را همزمان در یک کادر نشان می دهد؛ و تقطیع نماها را برای هرچه واقعی تر شدن صحنه ها به تاخیر می اندازد.
شاید این شیوه(استفاده از آینه و پرهیز از تقطیع نماها)در آغاز فیلم به دلیل غریب و متفاوت بودنش جذابیت هایی داشته باشد. اما تکرارِ آن و رو به رو کردن پیاپی مخاطب، با نقاط ثقل و تمرکزِ متعددی در کادر، به تدریج چشم بیننده را سرگردان و خسته و ذهنش را پریشان می کند.
سازندگان «راه طی شده» برخلاف جهت دار بودن و پروپاگاندای اثرشان، البته سعی کرده اند در گفتگو با رسانه ها تا حد امکان جبهه گیری نکنند و در مورد اثرشان بدون تعصب صحبت کنند. در این میان وقتی آن ها ناگهان در توصیف اثرشان اغراق می کنند و فیلمشان را اثری جسورانه و تابوشکن می نامند، مخاطب را متعجب و مبهوت می کنند. مطرح کردن انتقاداتی تند و سخنانی جسورانه در مورد شخصیتی درگذشته و ناتوان از دفاع و پاسخ گویی، که در نگاه رسمی هم نه تنها مورد تایید نیست، بلکه صحبت های فراوانی در ضدیت با او، و گاه حتی در ارتباط با خیانت او بر زبان ها جاری است ، به شجاعت و جسارت چندانی نیاز ندارد.
مستندهای پرتره در جهان معاصر و در زمانه تاخت و تاز اینترنت و رسانه های دیجیتال کارکردهای جدید و متفاوتی پیدا کرده اند. این روزها به دلیل همه گیر شدن و گسترش فضای مجازی، بسیاری از مردم (به درستی یا به اشتباه)، خود را بی‌نیاز از مطالعه کتاب می دانند. در این میان مستندهای پُرتره تا حدودی می‌توانند نیاز مردم به مطالعه زندگی بزرگان و چهره‌های سرشناس را مرتفع سازند.
«راه طی شده» هم توانسته به تماشاگر جوان و ناآشنا با شخصیتی چون مهندس بازرگان برخی اطلاعات کلی از زندگی وی را منتقل کند. مستندی که متاسفانه در ارائه بسیاری از جزئیات زندگی سیاسی بازرگان به دلیل جهت گیری سیاسی و ایدئولوژیک خاصش، تحریف آمیز و مملو از اطلاعات نادرست است.
مستندی چون«راه طی شده» فارغ از پروپاگاندا و تبلیغاتی بودنش لااقل یک خاصیت دارد، و آن برانگیختن حس کنجکاوی مخاطب جوان و واداشتن او به کنکاشی دوباره در زندگی مهندس بازرگان، برای دستیابی به سیمایی واقعی و بدون تحریفی از او است. (البته به شرطی که مخاطب همه اطلاعات ارائه شده در فیلم را صادقانه و منطبق با واقعیت نپندارد و خود دست به جستجو و کنکاش بزند).