نمی آییم. این پاسخ خانم ها و آقایان سلبریتی پشیمان به دعوت رییس جمهور برای شرکت در ضیافت افطاری است. فضای مجازی را پله کرده و قصد دارند که بر بلندای آن صدای نارضایتی های اقتصادی و اجتماعی مردم را فریاد کنند. از همین رو می گویند که # ما_به_افطاری_ رییس جمهور_ نخواهیم_ رفت اما نمی گویند که با این نرفتن چه گام موثری در جهت رفع مشکلات مردم برداشته می شود. می خواهند پیام نارضایتی مردم را به گوش دولت برسانند اما نمی دانند یا نمی خواهند بدانند که پژواک این صدا گوش همین مردم را کر می کند. تزریق حجم عظیمی از نارضایتی به مردم همه ماجرا نیست و نمی توان پالس های ناکارآمدی و ناتوانی دولت را نادیده گرفت. محمد باقر نوبخت سخنگوی دولت هم در واکنش به همین پالس ها گفت: «ما تمام تلاش مان را کردیم که مشکلات کشور حل شود. چه کاری را دولت انجام نداده است؟ چه کسی دوست دارد که سفره مردم پربارتر نباشد؟ به ما بگویند چه کاری را باید انجام می دادیم که انجام ندادیم؟ آیا سفره های مردم اردیبهشت ماه پارسال رنگین تر بود و امسال خالی تر شده است؟»
باید به سوال های نوبخت این سوال را هم افزود که هنرمندان معترض به دولت از این نحوه کنشگری چه سودی می برند. محمد امین قانعی راد استاد جامعه شناسی می گوید «بازیابی اعتبار». به چه قیمتی اما ؟ قانعی راد می گوید «افزایش شکاف و گسست در جامعه». او معتقد است که هنرمندان حتما راه و روش بهتری برای کنشگری سیاسی دارند. از پایبندی به تعهدات اجتماعی در هنر خود گرفته تا دیالوگ با دولت. قانعی راد با تاکید بر اینکه انتظار می رود روشنفکران رفتار و رویکردی فراتر از توده داشته باشند از این شیوه هنرمندان گلایه می کند و می گوید من هم با سینما قهر هستم اما قهر که کاری از پیش نمی برد.
برخی از سینماگران و هنرمندان با انتشار پست هایی در فضای مجازی دعوت رییس جمهور برای ضیافت افطاری را رد کرده اند. به نظر شما این کنش آنها حاوی چه پیامی است؟
سینماگران طبق تعریف جزو قشر روشنفکر جامعه محسوب می شوند و باید تفاوت هایی با عموم جامعه داشته باشند. اینها یک قشر اجتماعی موثر هستند و نظرشان می تواند الگو باشد لذا اکنون که می گویند به افطاری نمی رویم، باید از آنها پرسید که چرا چند سال قبل آنقدر برای آقای روحانی هورا کشیدید؟ این چه نوع پایداری است؟ کنش سیاسی نیاز به پایداری دارد.
این گروه هم مثل برخی دیگر از اقشار نقدهایی نسبت به وضعیت موجود جامعه دارند و اعلام کرده اند که به خاطر مشکلات کنونی حاضر به حضور در مراسم افطاری رییس جمهور نیستند. به نظر شما پرهیز از حضور در مراسم افطاری و اعلام آن به این شکل در فضای مجازی چه سودی دارد؟ آیا کمکی به رفع مشکلات می کند؟
اگر هم نقدی وجود دارد باید رفتن خود را مشروط به این می کردند و می گفتند که مثلا چند نفر از نمایندگان ما می خواهند دیدگاه های خود را نسبت به عملکرد دولت شما بیان کنند. به این ترتیب میان خود نیز دو دستگی ایجاد نمی کردند چون به هر حال یک سری از آنها به مراسم می روند و یک عده هم نمی روند. اینطور نیست که همه نروند. حتی معلوم نیست که آنهایی که نمی روند حتما به روحانی رای داده بودند و با این جریان جلو آمده اند.
به اضافه اینکه هنرمندان باید این نکته را در نظر داشته باشند که عرصه کتاب، سینما، تاتر، موسیقی و… با وجود همه محدودیت ها به نسبت هفت، هشت سال قبل بازتر شده است. تلاش دولت روحانی، وزارت ارشاد و مسوولان امر قابل لمس است و در حوزه صدور مجوز ها بهتر عمل کرده اند.
هنرمندانی که می گویند به افطاری نمی رویم مطالبات صنفی خود را طرح نکرده اند. این گروه اتفاقا به مطالبات عمومی جامعه مثل مشکلات اقتصادی اشاره دارند. این را باید اقدامی در راستای همصدایی با مردم تلقی کرد؟
اگر به خاطر مشکلات اقتصادی صرفا از دولت نقد می کنند و همه مسائل را از چشم دولت می بینند، نیز مشخص است که ساختار اقتصادی کشور را نمی شناسند.
یعنی شما با این رویکرد مخالف هستید؟
من به کنش انتقادی هنرمندان اعتقاد دارم اما می گویم که این شیوه مناسبی نیست.
به نظر شما به عنوان یک جامعه شناس شیوه درست چیست؟
به نظر من یکی از ضرورت های جامعه مدنی این است که هنرمندان نیز وارد دیالوگ با دولت شوند. حتی به دفاع از مردم. کنش انتقادی جنبه گفت وگویی دارد و باید با شناخت و آگاهی در زمینه های مختلف همراه باشد. از هنرمندان انتظار نمی رود که چریک باشند ولی انتظار می رود زبان مردم باشند. اگر قرار است صدای مردم باشند باید وارد گفت وگو شوند و حرف بزنند نه اینکه قهر کنند.
به اضافه اینکه بهترین ابزار آنها برای حرف زدن، تولیدات خودشان است. نمی توان در سینما به دنبال فیلم های کوچه بازاری و باهدف بیشتر ساخت و به تعهدات اجتماعی بی توجه بود اما اینطور کنشگری سیاسی کرد. در مورد افرادی که گفته اند به افطاری نمی روند، صحبت نمی کنم و به طور کلی می گویم. انتظار می رود که سینماگران در فرم هنری خود یعنی همراه با ظرافت های محتوایی که سینما می تواند در بازنمایی دیدگاه های مردم، بازنمایی شرایط اجتماعی و انعکاس مطالبات مردم موثر باشد، به شیوه هنرمندانه و به صورت محتوایی و معنایی کنش داشته و در جامعه اثرگذار باشند. اگرنه من هم با سینما قهر هستم و سینما نمی روم چون سینمای امروز ما از یک سو گرفتار دلقک بازی شده و از سوی دیگر یک سینمای منفی و ناامیدکننده است. قهر کردن که کاری از پیش نمی برد.
شما می فرمایید که هنرمندان باید از طریق آثار خود نظرات شان را بیان کنند اما در همه جای دنیا هنرمندان در مورد مسائل مختلف اجتماعی و سیاسی اظهارنظر می کنند.
بله، اظهارنظر می کنند اما قرار نیست که یک روشنفکر بزرگ مثل یک فرد عادی در خیابان داد و بیداد کند. اینجا خط و مرز بین روشنفکر و توده نامشخص می شود. روشنفکران خط دهندگان به جامعه هستند.
سینماگران ایران که همین چند ماه قبل فریاد «پشیمان هستم» می زدند اما نه از فرصت گفت وگو با رییس جمهور برای بیان انتقادات استفاده کرده اند و نه به قول شما از هنر خود برای بیان مطالبات مردم استفاده می کنند. به نظر شما سود آنها از انتخاب روش فعلی و اینطور مقابل دولت ایستادن چیست؟
مساله این است که تمامی گروه های اجتماعی ما با بحران مواجه هستند. یعنی این فقط آقای روحانی و سیاستمداران نیستند که با بحران مرجعیت مواجه اند. سینماگران و هنرمندان نیز در این برهه خاص با بحران مرجعیت مواجه هستند. هر گروهی نیز سعی می کند که به نوعی اعتبار خود را بازیابی کند. این بازیابی اعتبار باید از طریق گفت وگو و تعامل یا داشتن یک طرح مشترک برای بازیابی اعتبار گروه های مرجع در کشور باید صورت بگیرد. این قهر کردن ها کنش منفی و بی نتیجه است.
بازیابی اعتبار به چه قیمتی؟ به هر حال این سلبریتی ها نزد افکار عمومی جایگاهی دارند و مواضع سیاسی آنها نیز مورد توجه قرار می گیرد. آیا این رویکرد غیر از تزریق حجم عظیمی از ناامیدی و یاس به جامعه و تخریب دولت نتیجه دیگری هم دارد؟
تاثیر این رویکرد بر افکار عمومی پیش از هرچیز به این بستگی دارد که ترکیت آنها چقدر از اعتبار اجتماعی برخوردار باشند. باید دید که آیا اینها هنرمندان مطرح و تاپ هستند؟ اگر این طور است هم باید به روش دیگری اقدام می کردند. مثلا ذیل یک بیانیه می گفتند که ما به این دلایل و انتظاراتی که داریم از دیالوگ با دولت خودداری می کنیم. البته در این صورت هم باید صبر می کردیم و ببینیم که آیا در پیگیری مسائل صنفی خود نیز از دیالوگ با دولت پرهیز می کنند. آیا وزارت ارشاد نمی روند؟ اگر معاونت سیاسی یا وزیر ارشاد دعوت شان کنند هم نمی روند؟
رد کردن دعوت رسمی رییس جمهور به عنوان منتخب مردم، آن هم به این شیوه را می توان بی احترامی به رای مردم تلقی کرد؟
نه، با این موافق نیستم. ممکن است در شرایطی حق داشته باشند که بگویند ما نمی رویم اما این باید برای مردم روشن شود. نمی گویم چون مردم به یک رییس جمهوری رای داده اند هنرمندان نیز مجبور به تبعیت هستند. به نظر من می توانند رویکرد انتقادی داشته باشند و حتی برنامه های دولت را در زمینه های مختلف از جمله هنر، قبول نداشته باشند. اینکه بگویند نمی رویم توهین نیست اما این امر توجیه ناشده باقی می ماند. باید مشخص شود که چرا این شیوه را برای دفاع از مردم برگزیده اند؟ چرا دیالوگ خود با دولت قطع می کنند؟ چرا از فرصت ها استفاده نمی سکنند؟
پاسخ شما به عنوان یک جامعه شناس به این سوالات چیست؟
ما سطوح مختلف روشنفکر داریم. از هنرمندان و سینماگران یک نوع انتظار می رود و از روشنفکران پیشگام مثلا چپ نیز نوع دیگری انتظار می رود. اینها با دولت ارتباط دارند. از منابع دولتی گرفته تا مسائل دیگر. سینمای ایران هنوز یارانه می گیرد و اینها از امکانات دولتی استفاده می کنند. به همین خاطر فکر می کنم اینها باید کنش سیاسی خود را به تولید محتوای هنری برای کمک به ساخت یک جامعه مناسب تر معطوف کنند و در عین حال در عرصه جامعه نیز کنش های گفتاری و گفت وگوی فعال داشته باشند.
الان من تردید دارم که یک گفتمان منسجم در بین اینها وجود داشته باشد که بگویند به این دلیل با دولت قهر هستیم و بتوانند دیگران یعنی دیگر گروه های روشنفکری را هم متقاعد کنند.
رویکرد هنرمندان را قهر با دولت توصیف کردید. این قهر کردن چه پیامدی برای دولت دارد؟
الان دولت روحانی از جهات مختلف تحریم است. این دولت اعتدالی نیز با وجود اینکه تندرو نبود و گفت وگوهای بین المللی را در پیش گرفت، تحریم شد. در داخل نیز از سوی دولت پنهان تحت فشار و تحریم است. مردم نیز بنا به دلایل مختلف مثل سیاست های اقتصادی که نارضایتی ایجاد کرده است، گسست رسانه ای که موجب شد مردم از برنامه های دولت اطلاع نداشته باشند و… از دولت فاصله گرفته اند. رسانه اصلی ما یعنی صدا و سیما دولت را تحریم کرد. دستاوردها، برنامه ها و دغدغه های دولت یا گام هایی که برای بهبود وضعیت اقتصادی و… برداشته شده است را منعکس نمی کنند. از طرف دیگر برخی گروه های دولت پنهان در جامعه شورش آفرینی می کنند و همه اعتراضات را به پای نارضایتی از دولت روحانی می گذارند. به این ترتیب می توان گفت که دولت از سوی مردم و رسانه های نیز به نوعی تحریم شده است. در این شرایط که جنبش دانشجویی دچار رکود شده، ناامیدهای اجتماعی افزایش پیدا کرده و تهدیدات خارجی تا حدودی اثر گذاشته و مردم دچار سردرگمی و ابهام هستند و. وظیفه روشنفکران باز کردن افق امید است. باید بگویند که در این شرایط می توان امیدوار بود. به گفت وگوهایی دل بست، می توان نقاط مشترک بین خودمان را پیدا کنیم و دست به دست هم بدهیم. اینها نافی انتقاد نیست اما بیان انتقاد به شیوه قهر مناسب این زمان نیست.
به اعتقاد من الان وظیفه روشنفکران آشفته تر کردن اوضاع و سیاه نمایی بیشتر و افزایش تنش ها و تضادها نیست.
بهترین واکنش دولت به این قهر کردن ها چه می تواند باشد؟
گاهی ما به صورت نمادین قهر می کنیم و هدف این است که بعدا پیوندها را محکم تر و زمینه گفت وگو را فراهم کنیم. مثلا من با خانواده و رییس سازمانم قهر کنم یا بگویم که دلخور هستم و باید گفت وگو کنیم.
قهر هنرمندان را از این جنس می دانید؟
به نظر من بخشی از هنرمندان حرف هایی دارند و خوب است که دولت هم نگاه از بالا به پایین نداشته باشد و نگوید خب قهر هستند که باشند. یا در مقام تلافی جویی برنیاید. به نظر من بهتر است که اینها را برای گفت وگو دعوت کند.
یعنی آقای رییس جمهور بگوید که شما قهر کردید اما ما شما را به یک مراسم دیگری دعوت می کنیم؟
نه به یک مراسم افطاری دیگر اما می توان آنها را به یک جلسه کاری چندین ساعته دعوت کرد و دید که سینماگران یا گروه های مشابهی که قهر کرده اند، یا حتی کسانی که قهر نکرده اند: چه حرفی دارند. بگویند ما احساس کردیم که شما دلگیر هستید و این گروه برای ما مهم است. به این ترتیب وارد گفت وگوی اجتماعی با هنرمندان شوند. خود آقای روحانی بارها از ضرورت گفت وگوی اجتماعی صحبت کرده است. پس می توان این گفت وگو را از هنرمندان آغاز کرد.
این گفت وگو می تواند در سطح وزارت ارشاد شروع شود و به سطوح بالاتر مثل معاونت رییس جمهور یا خود رییس جمهور برسد.
به دولت توصیه کردید که وارد فاز تلافی جویی نشود. به هنرمندان چه توصیه ای می کنید؟
هنرمندان فارغ از ضعف یا قدرت در عرصه هنری و اینکه آیا برای انجام رسالت اجتماعی خود توانمند هستند یا خیر، در بین مردم از محبوبیت برخوردارند. جامعه نیز ذهنیت هایی دارد و توصیه من این است که هنرمندان سوار این ذهنیت جامعه نشوند بلکه خود آن را هدایت کنند. از این پوپولیسم هنری که به سوی آن می روند، فاصله بگیرند. اینکه مرجع های هنری خود را نادیده بگیریم تا از فرد دیگری تجلیل کنیم، درست نیست. من بعد از فوت مرحوم ملک مطیعی یک تجلیل واقعی ندیدم. داستان روی موج عاطفه سوار شد و با همان بعد نوستالژیک خود پیش رفت. بعد هم دیدیم در شرایطی که از هر فرصتی برای بیان نارضایتی از سیستم استفاده می شود، از مراسم تشییع او نیز چنین استفاده ای شد. حرف من این است که شعار دادن در یک راهپیمایی شیوه تجلیل از یک هنرمند یا اعتراض و کنش سیاسی نیست. جامعه هنری باید از پوپولیسم فاصله بگیرد و به طرف ارتباط فکورتر، اندیشمندانه تر و سازمان یافته تر برود. اینکه پشت بلندگو بروی و شعار دهی کار سیاستمداران پوپولیست است. هنرمند پشت تریبون چند پاراگراف حرف می زند و بسیاری از فکر ها، دل ها و ذهن ها را تحت تاثیر قرارداده و تبدیل به یک الگو می شود.
هنرمندان ابزارها و شیوه های گفتار بهتری در اختیار دارند. من فکر می کنم آن ظرافت، متانت و فرهیختگی که از یک روشنفکر (دانشگاهی، نویسنده، سینماگر، شاعر، نقاش و…) انتظار می رود، مشاهده نمی شود. اینکه جمعیت راه بیفتد، شعار بدهند و دست بزنند و هورا بکشند و… سیاست توده ای طی ۴٠ سال گذشته در ایران بوده و باید تغییر کند. باید به یک سیاست سازمان یافته که حتی گفتار ما را تغییر می دهد، تبدیل شود. نهایتا اینکه، در شرایط کنونی وظیفه روشنفکر تلاش برای پیوند شکاف ها و گسست هاست و نباید خود عامل ایجاد گسست باشد حتی اگر لازم باشد ازخودگذشتگی کند چون هنرمند در قبال جامعه مسوولیت اجتماعی دارد.