سینماسینما، مهگان فرهنگ
«هندی و هرمز» فیلمی است که باید با احترام درباره آن صحبت کرد. فیلمی که می‌تواند در بحث توسعه زیربنایی شکل‌های انسانیت و رفتارهای اجتماعی مورد توجه قرار گیرد. «هندی و هرمز» پر از مفاهیم ساده اجتماعی، انسانی است که فکر می‌کنیم اجتماع ما هنوز در معنی و تفهیم برخی از آن‌ها ایراد دارد. شاید ما هنوز تعاریف دقیقِ خیلی از مثال‌ها و مفاهیم را نمی‌دانیم. نه به این منظور که تا این‌جا نمی‌توانیم از واژه‌ای چیزی در ذهن بپرورانیم، بلکه نگاه علمی به آن برایمان مبهم است. یا با رویکردهای مختلف با حضور ملموس برخی واژه‌ها روبه‌رو نیستیم، یا زمانی که در بحث اجتماعی و کاربردی آن قرار می‌گیریم، دچار مشکل می‌شویم.
عباس امینی فیلم‌ساز جوانی است که در کارنامه هنری و حتی انسانی خود، پیش از «هندی و هرمز»، فیلم «والدراما» را درباره کودکان کار ساخت که تاثیر آن منجر به خدمات مثبتی در وزارت کار برای این قشر از کودکان شد. امینی این‌بار با ساخت «هندی و هرمز» به سراغ موضوع ازدواج کودکان یا همان ازدواج زودهنگام می‌رود. ما در فیلم شاهد ازدواج یک پسر ۱۶ ساله و دختری ۱۳ ساله هستیم. سن و سال طرفین ازدواج در مخاطب خود ایجاد دلهره می‌کند و حتی در جاهایی این کار را غیرممکن می‌داند و ما با تعجب بسیار زیاد مخاطب روبه‌رو می‌شویم، درحالی‌که در جامعه امروز ما و در برخی از کشورها هنوز این اتفاق رخ می‌دهد. فیلم «هندی و هرمز» بیان داستانی خوب و روان از این جریان است.
ازدواج در سن پایین و قبل از بلوغ فکری، کودک را با دنیایی از نیازها و انتظارت برآورده‌نشده مواجه می‌کند که به مرور اثرات روحی و روانی بر فرد می‌گذارد. به دلیل این‌که این ازدواج‌ها پیش از رسیدن کودک به بلوغ فکری صورت می‌پذیرد، دختران کودکی که در سنین پایین مجبور به ازدواج شده‌اند، به دلیل آن‌که نتوانسته‌اند دوران کودکی و نوجوانی خود را به‌درستی طی کنند، به مرور زمان دچار بیماری روحی و روانی می‌شوند (افتخارزاده، ۱۳۹۴٫ ص۱۱۳).
در «هندی و هرمز» روایتی واقعی را می‌بینیم؛ روایتی از خانواده‌هایی که در میان آسیب‌های اجتماعی قرار گرفته‌اند و بر اثر عدم آگاهی، به استقبال آسیب‌های بیشتری می‌روند. این فیلم مخاطب را با واقعیتی تلخ روبه‌رو می‌کند؛ واقعیتی که زیر پوست هر شهر و خانواده ما به صورت یک تلخی بی‌پایان وجود دارد و به گونه‌های مختلف و حتی به شکل امروزی دیده می‌شود. در «هندی و هرمز» این واقعیت تلخ بسیار بی‌رحمانه به مخاطب انتقال داده می‌شود. فیلم با تصاویر زیبای بصری از جنوب ایران و هرمز و قصه‌‌ای تلخ ما را نگه می‌دارد. قصه فیلم متعلق به دو نوجوان است که باید بازی کنند و از دنیای نوجوانی‌شان لذت ببرند، اما باید به مراسم عروسی ورود کنند و تمام مراحلی که یک زوج باید پیش ببرند. هرمز و هندی بیشتر دو نوجوان هم‌سن هستند که مثل بچه‌ها بازی می‌کنند و مرتب با هم دعوا می‌کنند؛ مثل هر کودک و نوجوان دیگری که در این سن جز این کاری ندارد. هندی قرار است درس بخواند. کودکانی که ازدواج می‌کنند، به جای این‌که زن و شوهر یکدیگر باشند، بیشتر به دو دوست و هم‌بازی شبیه‌اند. در این رفتار آن‌ها زندگی را کشف می‌کنند. اما آیا در واقعیت این امکان‌پذیر است؟ آیا فضای مدرسه برای دختر نوجوانی که عروس شده و از همه نظر با دختران هم‌سن خودش متفاوت است، برایش مثل قبل است؟
هندی به شرط رعایت بعضی موارد مجددا وارد مدرسه می‌شود. او باید در مدرسه رفتار دیگری داشته باشد. چراکه نوجوانان اطرافش دختران کنجکاوی‌اند که حواسشان به رفتار و گفتار او هست. هندی در ارتباط با مدرسه و هرمز دچار مشکل می‌شود. هرمز باید برای گذران زندگی به درآمد فکر کند. مادر هندی به هرمز می‌گوید باید مراقب دخترش باشد. دنیای نوجوانی و خام آن‌ها باعث می‌شود از رسم و رسوم ازدواج عدول کنند و مانند هر زوج دیگری تجربه نداشته باشند. زیرکی این فیلم این است که در بازگو کردن این وقایع تلخ، قصد سیاه‌نمایی و شعارزدگی ندارد. زبان فیلم راحت جلو می‌رود. ما با هندی در مظلومیت و معصومیت یک دختر نوجوان همراه می‌شویم و با هرمز در تلاش برای حفظ همین خانواده تازه‌اش. در طول فیلم فقط به یک مهم می‌رسیم و آن هم ازدواج زودهنگام است، که در آسیا و حتی کشور ما بسیار دیده می‌شود.
مطالعات نشان می‌دهد در جهان حدود ۱۲ میلیون دختر که در حال حاضر بین ۱۰ تا ۱۷ سال سن دارند، قبل از ۱۱ سالگی ازدواج می‌کنند؛ این رقم دخترانی را که در سنین پایین‌تر ازدواج می‌کنند نیز در بر می‌گیرد. به عنوان نمونه در نپال ۷ درصد از دختران قبل از رسیدن به سن ۱۰ سالگی و ۴۰ درصد تا رسیدن به سن ۱۱ سالگی ازدواج می‌کنند. در منطقه امهرای اتیوپی در مناطق روستایی، ۴۰ درصد دختران قبل از رسیدن به سن ۱۱ سالگی ازدواج می‌کنند و حتی در برخی از موارد برای خودداری از پرداخت وجه لازم قبل از ازدواج، ربوده می‌شوند و مورد تجاوز قرار می‌گیرند. تخمین زده شده است بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۹۰، ۱۹۰ میلیون دختر ازدواج زودهنگام خواهند داشت که از این تعداد ۱۰ میلیون دختر هر سال ازدواج می‌کنند و بسیاری از این‌ها زیر ۱۱ سال سن دارند. هم‌چنین بیش از ۷۰۰ میلیون زنی که امروزه در قید حیات هستند، کودکان متأهلی هستند که متاسفانه نیمی از این تعداد در جنوب آسیا به سر می‌برند. البته در اغلب این موارد مسئله رضایت و پذیرش ازدواج از سوی هر یک از طرفین، به‌ویژه دختر و رضایت به انجام عمل جنسی صدق نمی‌کند و اغلب موارد رابطه جنسی در سن ۱۰ یا ۱۱ سالگی اتفاق می‌افتد، یعنی قبل از رسیدن دختر به سن بلوغ. در مقابل حتی به دنبال رد کردن ازدواج، خشونت شدید علیه دخترانی اتفاق می‌افتد که عموما در خانواده‌های فقیر زندگی می‌کنند و به صورت‌های گوناگون مانند اسیدپاشی بروز می‌کند (مقدادی، جوادپور. ۱۳۹۶٫ ص۳۵).
ما در فیلم «هندی و هرمز» با یک زن و شوهر روبه‌رو هستیم که اگر با دقت نگاه کنیم، هر دو نوجوان‌اند، اما بر اساس تعریف کنوانسیون حقوق کودک هنوز کودک محسوب می‌شوند.
برخی از مفاهیم اولیه و اصلی این فیلم که باید برای اقشار مختلف مردم هم آماده شود، مفاهیمی چون «کودک»، «ازدواج زودهنگام»، «اجتماع» و… است. اما با فهم صحیح از مفهوم کودک می‌توان به‌راحتی به تحلیل مسائل پرداخت.
کنوانسیون حقوق کودک در ماده یک کودک را چنین تعریف می‌کند: منظور از کودک افراد انسانی زیر ۱۱ سال است، مگر آن‌که طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک، سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود. در این تعریف، انتهای کودکی مشخص شده، اما به ابتدای آن اشاره‌ای نشده است. این سکوت می‌تواند دربردارنده دو معنای متفاوت باشد: یکی این‌که بگوییم این امر بدیهی است و شروع کودکی به زمانی برمی‌گردد که طفل متولد می‌شود، هر چند این تصور با برداشت ما مطابق با ادله فقهی، یعنی زمان انعقاد نطفه، متفاوت است؛ دلیل دیگر عدم ذکر شروع دوران کودکی در این ماده را می‌توان به خاطر اختلاف نظر کشورهای امضاکننده کنوانسیون در زمان تصویب آن دانست. بدین منظور، تنها پایان دوران کودکی تصریح شده و در مورد شروع این دوران سکوت اختیار کرده است. نکته دیگری که در ماده یک وجود دارد، در این‌جاست که مقرر می‌دارد: مگر این‌که طبق قانون درباره کودک، سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود؛ بدین مفهوم که ممکن است پایان دوران کودکی در برخی قوانین داخلی، متفاوت و مشخصا کمتر از ۱۱ سال باشد، در واقع کنوانسیون سن کمتر از ۱۱ سال را نیز به رسمیت شناخته است.
بر اساس این مطلب، جایگاه شخصیت‌های فیلم «هندی و هرمز» کجای ماجرای یک جامعه انسانی هستند. آیا این فیلم می‌تواند تلنگری برای مخاطب ما باشد؟ آیا این فیلم نباید در رأس آموزش‌های عمومی و هشدارهای اجتماعی جامعه امروز ما قرار گیرد؟
این فیلم به بخشی از فرهنگ یک منطقه اشاره دارد و چیزی عجیب و غریب نیست. بازیگران این فیلم از افراد بومی انتخاب شده‌اند که به باورپذیرتر بودن فیلم کمک می‌کند. حتی شاید برداشت شود که فیلم مستند است. مفهوم ازدواج زودهنگام ازدواج به معنی «با هم جفت شدن» است. در اصطلاح حقوقی «ازدواج» عبارت است از یک رابطه حقوقى که به وسیله عقد بین مرد و زن حاصل می‌گردد و به آن‌ها حق می‌دهد از یکدیگر تمتع جنسى ببرند. در اصطلاح حقوق بشر، ازدواج کودک بدین معنی است که زوجین یا یکی از آن‌ها، کودک باشد و ازدواجی تحت قوانین مدنی، مذهبی یا عرفی با ثبت یا بدون ثبت رسمی، صورت بگیرد. از دیگر سو، با عنایت به تعریف ماده یک کنوانسیون حقوق کودک که به طفل زیر ۱۱ سال کودک اطلاق می‌شود، ازدواج قبل از سن ۱۱ سالگی، ازدواج زودهنگام نامیده می‌شود، زیرا دختر قبل از ۱۱ سال به لحاظ فیزیکی، فیزیولوژیکی و روانی آمادگی پذیرش مسئولیت ازدواج و بچه‌دار شدن را ندارد و نیز برای پسر، پذیرش مسئولیت زندگی و تامین آن دشوار است (همان، ص۳۹).
ازدواج‌های زودهنگام دلایل بسیاری دارد، که مهم‌ترین آن «عدم آگاهی» در میان خانواده‌ها و خود کودکان و نوجوانان است. عوامل دیگری را نیز می‌توان برای این مورد نام برد که عبارت‌اند از: «ارتباط خانوادگی و سوءاستفاده‌ها»، «تبعیض و نابرابری جنسیتی»، «فقر و سوءاستفاده‌های اقتصادی»، «پناه به ازدواج زودهنگام برای رهایی از نظارت و کنترل بر موارد احساسی بین نوجوان‌ها»، «سنت و فرهنگ»، «ناهنجاری‌ها و بلایا». البته هر کدام از این موارد جای بحث زیادی دارد.
در «هندی و هرمز» ساخته عباس امینی ما با گزینه سنت و فرهنگ و فقر روبه‌رو هستیم. اما بزرگ‌ترین عامل همان عدم آگاهی در سطح کلان است، که در فیلم و تمام جوامعی که این رویداد‌ها را در خود دارد، دیده می‌شود. اگرچه ما این آگاهی‌ها را در قالب کتاب و مقالات علمی، پژوهشی و ترویجی می‌بینیم، آگاهی‌رسانی عمومی بحث دیگری است و در بحث آگاهی‌های کلان رسانه‌هایی چون فیلم و انیمیشن بسیار تاثیرگذارترند. مدیای فیلم، آن هم از این جنس، نقش مهمی در آگاه‌سازی و آموزش دارد. چنین تجهیزات و امکاناتی می‌توانند در محیط آموزشی شرایطی را به وجود آورند که در آن شرایط، یادگیری سریع‌تر، آسان‌تر، بهتر، بادوام‌تر و موثرتر صورت بگیرد. این‌گونه امکانات شامل وسایل (ابزار و آلات الکتریک)، مواد (تصویر، عکس، فیلم، انیمیشن، تولیدات محتوایی الکترونیک و…) و موقعیت‌های آموزشی (نمایش، گردش علمی) است. ضمن این‌که بازنمایی فیلم از تمامی مدیوم‌ها قوی‌تر است و حتی مخاطبان با موضوع و سوژه همزادپنداری می‌کنند و گاه جای قهرمان‌های فیلم قرار می‌گیرند و تجربه فعالان پژوهشی کودکان و نوجوانان و سینما نشان داده تاثیرات سریع‌تری را از فیلم می‌گیرند. پس این فیلم می‌تواند به عنوان ابزاری برای آگاهی‌رسانی با مخاطب بیشتر به‌خوبی عمل کند.
اما در طول این فیلم و این مسئله اجتماعی بهتر است بررسی کنیم این معضل چه اثری بر کودکان و نوجوانان خواهد داشت؟
اول این‌که فراموش نکنیم کودکان و نوجوانان زیربنایی‌ترین قشر یک جامعه هستند و آینده هر کشور در گرو رفتار کودکان و نوجوانان آن کشور است. اما این اتفاق چه آسیبی برای آن‌ها دارد؟
۱- محرومیت از آموزش و تحصیل
بین ازدواج زودرس و تحصیلات پایین یک ارتباط تنگاتنگ و مستقیم وجود دارد، که باعث می‌شود اتفاق‌های دیگر نیز خود به خود پیش بیاید. شرایط هندی بعد از ازدواج در مدرسه دچار تغییر شد و اصطکاک‌های روحی را برای او به وجود آورد.
۲- آسیب به سلامت جسمی، جنسی و حقوق باروری
دنیای کودکان شرایط خاص خود را دارد که بهتر است با رفتارها و اصطلاحاتی که در بحث ازدواج زودرس مطرح است، ترکیب نشود. کودکان و نوجوانانی که ازدواج زودهنگام دارند، به‌ویژه آن‌ها که دارای اختلاف سنی بسیار هستند، مورد بهره‌بری قرار می‌گیرند. یکی از موارد دیگر عدم آگاهی از مسائلی چون بارداری و مراقبت از کودکی دیگر است.
به عنوان مثال از این‌گونه سوءاستفاده‌ها در مناطقی که تحت نظر داعش بود، بسیار دیده می‌شد؛ مادرانی که خود کودک بودند. در این فیلم هندی به دلیل عدم آگاهی و بارداری با مشکل جسمی خودش روبه‌رو شد که شرایط نگه‌داری از کودک را برایش سخت می‌کرد.
۳- مرگ و میر مادران و نوزادان
گاه این محرومیت‌های مکانی و اقتصادی و… باعث از بین رفتن مادر و کودک می‌شود، یا حتی آسیبی روحی برای هر کدام از افراد خانواده به دنبال دارد.
۴- خشونت، سوءاستفاده و بهره‌کشی جنسی
در برخی از ازدواج‌های این‌چنینی البته دارای اختلاف سنی‌های زیاد یا به قصد سوءاستفاده، جامعه شاهد ترویج خشونت و سوءاستفاده‌هایی خواهد بود.
۵- آثار سوء روانی و عاطفی
فاصله گرفتن از کودکی و خانواده و دوستان و درگیر شدن با مسائل زندگی برای کسانی که باید مشغول رویاپردازی، شادی و کسب تجربه‌های علمی و مهارتی باشند، منجر به پیدایش افسردگی و اضطراب می‌شود.
۶- آسیب به قشر اصلی جامعه (به صورت بی‌صدا)
همان‌طور که گفته شد، جامعه از بخش‌های مختلفی شکل گرفته که لایه زیربنایی‌اش کودکان هستند که در ادامه تبدیل به اقشار دیگر می‌شوند. جوامعی که درگیر جنگ، بلایای طبیعی و آسیب‌های بهداشتی، اجتماعی و… می‌شوند، در زمان‌های بعد این تاثیرات را در خود خواهند دید؛ هندی‌هایی که در اجتماع با خاطرات تلخ می‌مانند و حتی با سختی به تربیت کودک خود می‌پردازند و هرمز‌هایی که محکوم به فنا هستند.
فیلم «هندی و هرمز» در بیشتر این موارد ذکرشده که برگرفته از پژوهش‌های علمی صورت‌گرفته در این راستاست، هم‌سوست. «هندی و هرمز» از فیلم‌هایی است که باید در سطح وسیع‌تر دیده شود و مخاطبان زیادی با این قصه هم‌سو شوند.
***
«هندی و هرمز» قصه کودکانی است که سرشار از معصومیت‌اند و مجبورند خیلی زود در نقش بزرگ‌تر‌ها دربیایند. هندی در شکل یک زن و همسر ولی زودتر از هنگام و هرمز مانند مردی که باید برای امرار معاش با همه بجنگد و درگیر شود.
داستان «هندی و هرمز» همان ازدواج زودهنگام است؛ ازدواجی که قبل از فراهم شدن شرایط ازدواج از قبیلِ بلوغ، توانایی جسمی و رشد لازم اتفاق می‌افتد و طرفین عقد یا یکی از آنان، به علت فقدان رشد کافی، آمادگی جسمی یا روحی را برای این امر مهم ندارند.
بر این اساس، شایان ذکر است که پیشرفت هر جامعه‌ای از جنبه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی، به تربیت و آموزش افراد آن جامعه از دوران کودکی، به‌ویژه از سنین پایین، بستگی دارد، ولی ترک تحصیل کودکان نیز اگر در پی ازدواج زودهنگام باشد، آنان را از ویژگی‌های شخصیتی‌ای که به رشدشان و در نتیجه به رشد جامعه کمک می‌کند، بازمی‌دارد.
از آن‌جا که رابطه زناشویی در میان کودکان، از جمله هندی و هرمز، رابطه معمولی و معقولی نیست، در واقع می‌توان آن‌ها را هم‌بازی صمیمی تلقی کرد. درست است که عده‌ای معتقدند این فرصت به آن‌ها داده می‌شود که در کنار هم این‌ها را پیدا کنند، اما همه چیز شکل بازی و کودکانگی به خود می‌گیرد و از همه مهم‌تر این‌که به خاطر معصومیت، پاکی و شکل کودکانگیِ این رابطه هر دو دچار آسیب می‌شوند، و این آسیب‌ها مقدمه‌ای برای آسیب‌های بعدی است.
منابع:
ریتزر، جورج، نظریه‌های جامعـه‌شناسـی در دوران معاصـر، متـرجم: محسن ثلاثی، تهران: علمی، ۱۳۸۰
مشیرزاده، حمیرا، از جنبش تا نظریه اجتماعی: تاریخ دو قرن فمینیسم، تهران: شیرازه، چاپ سوم، ۱۳۸۵
معبودیان، بهروز، آسیب‌شناسی ازدواج اجباری، تهران، ۱۳۸۶
محمدمهدی مقدادی، مریم جوادپور، مقاله «تاثیر ازدواج زودهنگام بر سلامت جنسی کودکان و سازوکارهای مقابله با آن»، فصلنامه حقوق پزشکی سال یازدهم، شماره چهلم، بهار۱۳۹۶
سیده زهرا، مقاله «تجربه زیسته زنان در ازدواج زودهنگام»، فصلنامه پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، شماره سوم، بهار ۱۳۹۴
و…
منبع: ماهنامه هنروتجربه