سینماسینما، معین محب‌علیان
هنگامی که از فیلم آوانگارد یا دوره‌ای از فیلم‌های آوانگارد صحبت می‌کنیم، بهتر است ویژگی‌های بنیادین آن از جمله تجربه‌های رادیکال فرایند تولید و پیشینه نقدهای تاریخی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ایضا ظرفیت‌های هنری مدرنیسم و پسامدرنیسم را در نظر بگیریم. تورکوویچ، منتقد فیلم و نظریه‌پرداز، چنین بیان می‌کند: «نیاز برای نوآوری، فیلم را به امکانات ویژه‌ای در زمینه‌های شکل‌گیری تخیل و برانگیختگی ادراک فرا می‌خواند.» شکل‌های تازه فیلم‌ها (فرم‌ها) در اولین دوره تاریخی آوانگارد برمی‌گردد به سال‌های ۱۹۱۰ تا ۱۹۳۰ که فوتوریست‌ها، دادائیست‌ها و سورئالیست‌ها آثاری را با ترکیبات هنر تجربی آمریکا قبل از جنگ جهانی دوم تا اکسپرسیونیست‌های آلمانی و فیلم‌های تجربی انقلاب شوروی تولید می‌کردند. در همین اثنا بود که روند آوانگاردیسم در دنیای مدرن اروپایی رو به رشد گام نهاد و تبدیل به سبکی پایدار در میان دوره‌های زمانی شد. دوره دوم برمی‌گردد به سال‌های پس از جنگ جهانی دوم تا ۱۹۷۰٫ به گونه‌ای که فیلم‌ها درگیر نوعی دموکراسی و نهادینه شدنش بودند، جامعه‌ای که درگیر فضاهای تمامیت‌خواه است و فیلم‌ساز با دستاویز عناصر تجربی به دنبال زمینه‌های مفهومی است. از این نکته چنین می‌توان نتیجه‌گیری کرد که با فرا رفتن از سرحد مجاز تجربه‌گرایی در ساخت فیلم، امکان انتظار نوعی عصیان یا سرکشی میسر است، به نحوی که به حجم زیاد استفاده از رسانه‌ها و مرزهای بینارشته‌ای منجر می‌شود. طبقه‌بندی‌های پاپ آرت، پست‌سورئالیست، زیرزمینی، نئودادائیسم به شکل اجتناب‌ناپذیری مرتبط است با هدایت‌های هنری که پیش‌تر اشاره شد. در تقسیم‌بندی بنیان فیلم تجربی موارد زیر را می‌توان در نظر گرفت .
۱. فیلم پست سورئالیست. ویژگی‌های اصلی ابتدایی‌اش را در ۱۹۶۰ با تم‌های سورئالیسم به دست آورده است، مثلا نمایش لایه‌های ناخودآگاه، خشن یا سرکوب‌شده در قالب پارودی یا تقلید مسخره و کنایه. فیلم‌سازان مهم این جنبش عبارت بودند از مایا درن، هانس ریشتر، هیروشی تشیگاهارا و…
۲. فیلم‌های زیرزمینی. در ۱۹۶۰ با تکیه بر تمرین‌های پایه هنری پست‌مدرنیسم، نئوآوانگارد و پست‌آوانگاردیسم کار خود را با مقاومت علیه فیلم‌های قراردادی و سنتی شروع کرد. به مفاهیمی از جمله اعتیاد به مواد مخدر، هم‌جنس‌گرایی، هنجارهای اخلاقی و سیاسی و گوشه‌نشینان محروم جامعه می‌پردازد. اندی وارهول، پل موریسی، مارتین شارپ، جک اسمیث، یونا مکاس، وینکو رزمان، دوشان ماکاوچیچ و… از جمله کارگردانان زیرزمینی آمریکایی و اروپایی محسوب می‌شوند. فیلم‌های ساختارمند و سینمای بسط‌یافته نیز قابل پرداخت هستند.
منبع: ماهنامه هنروتجربه