سینماسینما، عزیزالله حاجی مشهدی

احسان عمادی در دومین مستند تاریخی خود نیز توانسته است بار دیگر از همکاری حسام اسلامی به عنوان تهیه کننده فیلم «رزم آرا؛ یک دوسیه مسکوت» بهره مند شود. او در مستند تازه خود تلاش کرده تا از طریق پرداختن به چهره نگاری یک شخصیت سیاسی- نظامی از میان رجال سیاسی تاریخ معاصر ایران، جلوه هایی از یک مقطع تاریخی پرتنش از دوران سلطنت پهلوی دوم و اوضاع اجتماعی اواخر دهه ۲۰ و اوایل دهه ۳۰ را در فیلم مستند خود بازسازی کند.

اگر بپذیریم که در قالب یک مستند چهره نگار (portrate documantary) قرار نیست که تنها به ویژگی های شخصیتی یک چهره تاریخی، سیاسی یا علمی و هنری بپردازیم، به شرط آشنایی با ظرفیت های زیاد چنین قالبی، می توانیم از شرایط تاریخی و اجتماعی زمانه ای که شخصیت مورد نظرمان در آن به سر می برده است نیز تصویری روشن به دست دهیم و به خوبی می توانیم در جهت بالا بردن میزان شناخت تاریخی مخاطبان خود کمک کرده و شرایطی ایجاد کنیم که مخاطبان فیلم مستندمان بتوانند شناخت درست تر و دقیق تری از یک چهره سیاسی یا فرهنگی و هنری پیدا کنند. در این صورت، چه بسا، بهتر بتوانیم به نقش و اهمیت ساخت این دسته از مستندها پی ببریم. در عین حال، چشم داشت ها و انتظارات ما از یک مستند چهره نگار نیز بیش از حد انتظار، بالاتر می رود و توقع داریم که چنین مستندی، از سطح یک مستند چهره نگار ساده که تنها به شرح حال و بیوگرافی یک شخصیت می پردازد، خود را بالاتر بکشد و بدون دخالت دادن نگاه شخصیِ مستندساز، در سایه وفاداری به سوژه، دستاوردی صادقانه را به مخاطبان و علاقه مندان این گونه آثار ارائه دهد.

شاید حتی لازم باشد که گاه، درباره یک شخصیت خاص، چند مستندساز، با زوایه نگاه های متفاوت و به ظاهر متضاد، فیلم بسازند و هم چنان که مثلا کسانی همچون محمد ترکمان، داوود امینی و… که درباره رزم آرا و دوران تاریخی زمان حیات وی، کتاب هایی تدوین کرده اند و آشکارا با دیدگاه های متفاوتی دست به چنین تالیفاتی زده اند، درباره رزم آرا نیز چند فیلم با نگاه های متفاوت تولید شود.

ساخته شدن مستندهایی از نوع «رزم آرا…» اگرچه به تاریخ معاصر ایران مربوط می شود و در مقایسه با برخی چهره های تاریخی که در سده های گذشته میزیسته اند، مستندات و اطلاعات دقیق تری در دست بوده است، با این همه، با گذشت نزدیک به هفت دهه از رخدادی چون ترور سپهبد حاجی علی رزم آرا، نخست وزیری که با چهره های نام آشنایی چون دکتر محمد مصدق، آیت الله کاشانی، نواب صفوی، اسدالله علم و… بسیاری دیگر هم دوره بوده است، باید گفت که به دلیل تحولات اجتماعی پیش آمده و به ویژه وقوع انقلاب۵۷، باز هم نزدیک شدن به چنین شخصیتی، کار چندان آسانی نبوده است.

احسان عمادی کوشیده است با نگاهی بی طرفانه و وفادار به حقایق تاریخی، روایتی تازه و شاید به راستی متفاوت از زندگی و کشته شدن جنجالی رزم آرا، نخست وزیر نظامی محمدرضا شاه، ارائه دهد. از انتخاب عنوان فیلم و استفاده از واژه فرانسوی «دوسیه» ( du siye) – به معنای پرونده- گرفته، تا واژه عربی «مسکوت» -در این عنوان به جای بایگانی شده و راکد- که به خوبی حال و هوای فضای عدلیه و دادگستری ۶۰ یا ۷۰ سال پیش ایران را به ذهنمان می آورد تا حال و هوای تصویری فیلم که به جز چند نما از مصاحبه با برخی از آدم های آشنا- که دوست مستندسازمان فرهاد ورهرام از این روش، به عنوان شیوه ای شبیه استشهاد محلی یاد می کند- در بخش های عمده ای از کار خود، با پی جویی های دقیق، از برخی صحنه ها و نماهای تصویری سیاه و سفید به اصطلاح آرشیوی و بایگانی شده که به طور معمول در شیوه مستندهای گردآوری (Compilation) مورد استفاده قرار می گیرد، بهره می برد. کارگردان در کنار مدارک و مستندات انگشت شماری که در اختیار داشته است، برای تنوع بخشیدن به ساختار بصری و شکل دیداری کار خود نیز دست به خلاقیت می زند و بر مبنای برخی نقل قول هایی که حتی نوار صوتی و مدرک مستند شنیداری آنها نیز وجود نداشته است، با استفاده از شیوه ساده و در عین حال جذاب موشن گرافیک (Motion Graphics) فضاهایی خلق می کند که جای خالی تصاویر پرشمار و متنوع را به خوبی ُپر کند.

مهم ترین امتیاز کار احسان عمادی در ساخت چنین مستندی، گذشته از آنچه پیش از این گفته ایم، پرهیز از نگاه ساده انگارانه در تولید این فیلم مستند است. به این معنا که از آغاز تا پایان فیلم، هرگز مرعوب هیچ یک از جریان های فکری یا سیاسی و نگرش ها و قضاوت های رایج نمی شود و با هیچ یک از شخصیت ها، در مقام مستندساز، جانبدارانه همدلی نمی کند و قضاوت و برداشت نهایی را به مخاطبان چنین اثری واگذار می کند. به گونه ای که مخاطبان این مستند، در طول فیلم، طی۷۷ دقیقه، با روندی آرام و طبیعی، ابتدا با زندگی و شخصیت رزم آرا و همچنین رشد و ارتقای او تا رسیدن به ریاست ستاد ارتش و نخست وزیری، آشنا می شوند و بعد از پرسش های فراوانی که در طول فیلم برای آنها مطرح می شود، می توانند درباره ماجرای ترور شخصیت محوری این مستند دست به قضاوت بزنند. چه کسی به او شلیک کرد؟ چه کسی دستور قتل و ترور او را صادر کرد؟ نقش چهره های نام آشنایی که در آن فضای سیاسی حضوری موثر داشته اند (از محمدرضا شاه گرفته تا آیت الله کاشانی و نواب صفوی و اسدالله علم و نواب صفوی و خلیل طهماسبی و…) در این ترور جنجالی و بحث برانگیز چه بوده است؟

از میان منابع تصویری مورد استفاده کارگردان، بیشترین حجم مستندات را عکس های به جامانده از شخصیت های مورد اشاره در فیلم و فضاهای کار و زندگی و حتی پیکر خون آلود رزم آرا، تشکیل می دهد.

از شخصیت ها و چهره های مورد اشاره در فیلم، به هیچ روی تصاویری مبالغه شده و یکسره مثبت یا منفی ارائه داده نمی شود. در معرفی خلیل طهماسبی، از او به عنوان نجار ساده عضو گروه انقلابی فداییان اسلام یاد می شود که با سپهبد رزم آرا به عنوان کسی که از مخالفان جدی ملی شدن صنعت نفت بود، آشکارا مخالفت می کرد.

مستند «رزم آرا…» به دلیل چند ویژگی ممتاز، از جمله استفاده درست از مدارک و مستندات انگشت شمار موجود، بهره برداری مناسب از نتیجه پژوهش های انجام شده تاریخی (از کتابهای موجود گرفته تا مستندات مربوط به «پروژه تاریخ شفاهی هاروارد»)، انتخاب موسیقی کم حجم و متناسب و به ویژه سنت شکنی در استفاده از عادی ترین شیوه ضبط گفتار متن (با صدای محمد بحرانی) و پرهیز از کلیشه های رایج، برای تولید مستندهای چهره نگار با تکیه بر رخدادهای تاریخی، می تواند انگاره بسیار مناسبی باشد.

منبع: ماهنامه هنروتجربه