نوستالژی سینماهای قدیمی برای مخاطبان پیگیری سینما، جذاب و خاطره‌انگیز است اما این سالنها و خاطرات‌شان، چه سرنوشتی پیشرو دارند؟
از سال ۱۲۸۳ که اولین مکان‌های نمایش فیلم در کشور پا گرفت، ده‌ها سینمای کوچک و بزرگ با تمام فیلم‌ها، آپارات‌خانه‌ها و آپاراتچی‌هایشان آمدند و رفتند، بعضی‌ها هنوز نشانی در شهر دارند و بعضی دیگر خاطره‌ای گنگ در ذهن‌ها هستند و از بعضی هم فقط اسمی در تاریخ مانده و بس.
حالا در چهار گوشه‌ی شهر جا به جا می‌توان دید ساختمان متروکه و مخروبه‌ای را که یک تابلوی چوبی مستطیلی «سینما» بودن آن را یادآوری می‌کند و با دیدن آنها یک پرسش اساسی به ذهن می‌رسد: سرنوشت این سینماها چیست؟
گاه گاهی از گوشه و کنار و از ورای خبرهای تخریب، ریزش یا آتش‌سوزی این سینماها، از زبان این و آن مسئول زمزمه‌ای از «نوسازی» و «بازسازی» این سینماها هم به گوش می‌رسد. اما با توجه به جغرافیای این سینماها و قدمت بنای آنها -که گاه به بیش از ۶۰ سال می‌رسد- حفظ این بناها به عنوان بخشی از خاطره‌ی جمعی شهروندان، تا چه حد اجرایی و از نظر اقتصادی توجیه‌پذیر است؟
برای بررسی وضعیت کلی سینماهای قدیمی و مشکلات پیش‌روی مالکان آنها و یافتن پاسخی برای این پرسش‌ها با مالکان چند سینمای قدیمی و رئیس انجمن سینماداران ایران گفت‌وگو کرده است که در ادامه‌می‌خوانید:
سینما شهرقشنگ
خیابان ولی عصر، پایین‌تر از تقاطع جمهوری
سال تأسیس: ۱۳۳۲ (به روایتی ۱۳۴۰)
سال تعطیل: ۱۳۸۵
مالک: فرحناز حجت (از سال ۱۳۵۴)
ظرفیت: ۱۰۶۲ صندلی
رضا حجت الاسلام، مالک «باشگاه تفریحات حجت»، مردی پیشرو که به گفته ی دخترش چندتا از اولین‌های تاریخ ایران مثل اولین «Drive-in Cinema» (سینمای ماشین‌رو)، اولین تونل وحشت و اولین چرخ فلک عظیم ایران را به نام خودش ثبت کرده است، “باشگاه تفریحات!” و استخرش در محله‌ی تهران‌نو را در سال ۵۴ یکجا به قیمت چهار میلیون تومان فروخت، سه میلیون هم از بانک وام گرفت و با هفت میلیون تومان سینما «شهرقشنگ» را خرید.
فرحناز حجت (وارث سینما شهر قشنگ) سال تأسیس این سینما را ۱۳۳۲ عنوان می‌کند و می‌گوید: این سینما آن زمان ارزش بالایی داشت و جزو گروه سینماهای «مولن روژ» بود که توسط آلمانی‌ها ساخته شده بود و از سینماهای معتبر آن زمان بود، ولی در سال‌های اخیر از رونق صنعت سینما کم شد.
سال‌ها بعد شهرقشنگِ فرسوده یک بار از طرف آتش‌نشانی به علت نبود ایمنی کافی تعطیل شد و دو بار هم به دلیل نداشتن پارکینگ و ایجاد ترافیک، سینما را تعطیل کردند. بعد از این تعطیلی‌های کوتاه‌مدت، مالک سینما در مقطعی آن را در اختیار گروه‌های تئاتر گذاشت اما آن نمایش ها هم با اخطار هایی مواجه شدند تا در نهایت این مشکلات حاشیه‌ای مزید بر علت شد و مالک را مجاب کرد تا برای همیشه کرکره‌ی این سینمای قدیمی را پایین بکشد.
این سینمادار که از سال ۸۵ چراغ سینمایش را برای همیشه خاموش کرده، “خاموشی صنعت سینما” و “زیان‌ده شدن سینماها” را علت تعطیلی سینماهای قدیمی می‌داند و می‌گوید: تغییر نوع فیلم‌ها، آمدن وسایل ارتباط جمعی جدید و تغییر بافت منطقه، سه عامل مهم در کم رونقی سینما در سال‌های اخیر بودند. اگر مسئولان با توجه به تغییر شرایط شهر، سینماها را روزآمد می‌کردند، به هیچ‌وجه با خاموشی صنعت سینما مواجه نمی‌شدیم. مسئولان بدون توجه به اینکه این منطقه دیگر پتانسیل قدیم را ندارد، برای سینمادارانی که می‌توانستند پردیس‌های سینمایی ایجاد و اداره کنند امکاناتی فراهم نکردند.
وارث سینما شهرقشنگ ادامه می‌دهد که قبل از تعطیلی کامل سینما چندبار با مسئولان جلسه داشته‌اند و خطر تعطیلی سینما را گوشزد کرده‌اند اما نه‌تنها کسی حرفشان را جدی نگرفته بلکه چنین پاسخی داده‌اند: «اگر سود ندارد سینما را تعطیل کنید»!
فرحناز حجت در پاسخ به این پرسش که اگر امکانی ایجاد شود که در مکان سینما «شهرقشنگ» یک پردیس چند منظوره مثل «چارسو» یا «کورش» ایجاد شود، آیا می‌توان دوبار این سینمای قدیمی را احیا کرد؟ با قاطعیت می‌گوید: «اصلاً و ابداً. چون بافت آن منطقه کاملاً عوض شده و الان آنجا بورس تجهیزات پزشکی است و اصلاً جای مناسبی برای سینما نیست».
او درپاسخ به این پرسش که برنامه‌اش برای آینده‌ی سینما شهرقشنگ چیست، می‌گوید: ما هیچ برنامه‌ای نداریم و منتظریم که مسئولان خود به این نتیجه برسند که پردیس سینمایی هم به درد نمی‌خورد. ما نه به سینمای تک سالن اعتقاد داریم نه به پردیس سینمایی، ما به پتانسیل منطقه توجه می‌کنیم و منتظر آنیم که مسئولان خوش‌فکرتری روی کار بیایند که بتوانند این امر را ساماندهی کنند.
به نظر این سینمادار «بهترین کار این است که کاربری این سینماها متناسب با منطقه‌ای که در آن قرار دارند تغییر پیدا کند» و در عوض یک قسمت از شهر را که فضای کافی برای محیط تفریحی و پارکینگ و امکانات جانبی داشته باشد، به احداث مراکز تفریحی اختصاص یابد و تأکید می‌کند «اگر قطعه زمینی در منطقه‌ای مناسب در اختیار ما باشد، آمادگی داریم که یک مرکز تفریحی راه‌اندازی کنیم».
او با اشاره به اینکه قبلاً سینماها کاربری تجاری داشتند اما با مصوبه‌ی مجلس، کاربری سینماها به فرهنگی تغییر کرد، می‌گوید: آن زمان ما‌به‌التفاوت این تغییر کاربری به مالکان پرداخت نشد. درحالی‌که امروز اگر بخواهیم کاربری سینما را تغییر دهیم باید مجدداً عوارض کلانی به شهرداری بپردازیم و این عادلانه نیست.
سینما پیوند
میدان خراسان، ابتدای بزرگراه خاوران
سال تأسیس: ۱۳۴۸
سال تعطیل: ۱۳۹۲
مالک: نصیری (از سال ۱۳۷۷)
ظرفیت: ۱۲۹۳ صندلی
مجید نصیری (مدیر و فرزند مالک سینما پیوند) با اشاره به اینکه از همان زمان که این سینما را خریده‌اند گیشه‌ی سینما رونق چندانی نداشته و با صرف هزینه‌هایی توانسته‌اند اندکی به آن سر و سامان دهند، درباره‌ی علت تعطیلی این سینما می‌گوید: وضع سینما روز به روز بدتر شد و در نهایت پدر تصمیم گرفت بصورت مشارکتی آنجا را بسازد اما این شراکت هم انجام نشد و سینما تعطیل شد. در اصل دلیل این تعطیلی نفروختن سینما بود و به همین علت تصمیم گرفتیم آنجا را به یک مجتمع فرهنگی-تفریحی و تجاری تبدیل کنیم که عملی نشد.
او درپاسخ به اینکه آیا با بازسازی ممکن است این سینما دوباره بتواند مخاطبان را جذب کند معتقد است: بافت میدان خراسان بافتی نیست که مردم برای تفریح به آنجا بروند و اطراف آن محدوده اغلب گاراژ است. بهترین کار این است که یک پاساژ چند منظوره ساخته شود که پاساژ برای سینما جذب مشتری کند و سینما برای پاساژ. در واقع مجتمعی مثل پردیس کورش که امکانات فرهنگی و ورزشی و تفریحی و تجاری داشته باشد.
نصیری درخصوص اینکه در حال حاضر با گذشت حدود سه سال از متروک شدن سینما پیوند، پیگیر بازسازی یا ایجاد بنایی جدید در این محل هستند یا نه، می‌گوید: نظر پدر بیشتر روی ساخت است و قصد داریم حتماً خودمان این سینما را بازسازی کنیم، اما اگر نشد باید مجدداً تصمیم بگیریم. از سال ۹۲ به بعد با چند نفر برای مشارکت در ساخت صحبت کردیم اما هنوز به نتیجه‌ای نرسیده‌ایم. کمک دولتی هم در کار نبوده است. دولت که نمی‌تواند وام‌های سنگین بدهد و نمی‌دانیم چه کمکی می‌تواند بکند.
مدیر سینما «پیوند» به نکته‌ای اشاره می‌کند که به نوعی «مشکل» و در عین حال «حلّال مشکل» سینماهای قدیمی است: عوارض شهرداری؛ او در این باره می‌گوید: در سال ۱۳۷۴ قانونی تصویب شد مبنی بر اینکه در ازای ایجاد مکان فرهنگی، عوارض احداث مکان تجاری اخذ نشود اما این قانون اجرایی نشد؛ اگر می‌شد خوب بود. اگر در ازای ساخت مکان فرهنگی، عوارض مکان‌های تجاری گرفته نشود، سرمایه‌گذار بیشتر سود می‌کند و برای سرمایه‌گذاری اطمینان بیشتری می‌کند و راغب به همکاری می‌شود.
سینما البرز
خیابان لاله‌زار، کوچه‌ی البرز
تأسیس: ۱۳۱۹
تعطیل: ۱۳۸۱
مالک: سید محمد خادم حقیقت (از سال ۱۳۴۶)
ظرفیت: ۸۳۰ صندلی
سیدمهدی خادم (فرزند مالک سینما البرز) درباره‌ی این سینمای قدیمی می‌گوید: این سینما در سال ۱۳۱۹ تأسیس شده است و در ابتدا سینما «ایران» نام داشت و بعد در سال‌های دهه‌ی ۱۳۳۰ به سینما «البرز» تغییر نام داد. پدر من در سال ۱۳۴۶ این سینما را خرید و بطور کامل بازسازی کرد.
او درخصوص تعطیلی سینما البرز هم یادآور می‌شود: «سینما در سال ۱۳۸۱ تعطیل شده و علت تعطیلی آن هم عدم رونق سینما در لاله‌زار بود». ما جزو آخرین سینمادارانی بودیم که سینما را تعطیل کردیم. لاله‌زار هفده هجده سینما داشت که بعد از ما یکی دو تای آخر هم تعطیل شدند و الان هیچ سینمایی در این خیابان فعال نیست.
سینما البرز در زمان بازنشستگی شصت‌ودو‌ساله بود و در سال ۱۳۸۴ که مالک آن کاربری سینما را تغییر داد، البرز رسماً «به دیار باقی شتافت»! حالا تنها پیکر بی‌جان یک بنای فرسوده مانده و یک تابلو در پیشانی آن که حکم سنگ مزار یک «عزیز ازدست رفته» را دارد!
خادم درباره‌ی تغییر کاربری سینمای پدرش می‌گوید: آن سال‌ها سینماهای لاله‌زار را تغییر کاربری می‌دادند و هرکس می‌خواست می‌توانست این کار را بکند و ما هم اقدام کردیم. حالا چیزی به نام سینما البرز دیگر وجود ندارد. بنایی هم که آنجا مانده دیگر شکل و شمایل یک سینما را ندارد.
او در توضیح اینکه با تغییر کاربری، حالا آنجا می‌تواند به یک «پاساژ» تبدیل شود یا نه؟ می‌گوید: این تغییر کاربری از نظر ارشاد اتفاق افتاده و «سینما منحل شده است». اما از نظر شهرداری اینطور نیست و «برای تجاری کردن آن باید به شهرداری عوارض پرداخت کنیم».
گرچه سینما البرز هم مثل تمام سینماهای قدیمی دیگر، از ابتدا کاربری تجاری داشته و بعد فرهنگی شده است، اما خادم درباره‌ی اینکه آیا مالک حاضر است مجدداً عوارض تجاری‌سازی آن را پرداخت کند یا نه، می‌گوید: شهرداری کاری به این حرف‌ها ندارد و عوارضش را می گیرد و «بحث رضایت شخصی ما دیگر مطرح نیست؛ باید تابع شرایط موجود بود».
پس از تعطیلی سینما البرز تمام صندلی‌های آن فروخته شد و سالن خالی آن برای مدتی تبدیل به انبار شد. مهدی خادم درباره‌ی اینکه بعد از گذشت حدود ۱۴ سال از تعطیلی این سینما آیا برنامه‌ای برای تخریب و ساخت بنایی تجاری در محل سینما را دارند یا نه پاسخ روشنی نمی‌دهد و تنها می‌گوید: «اتفاقاتی دارد می‌افتد و باید دید چه می‌شود؛ هرچه پیش آید…».
نوستالژی، توجیه اقتصادی و مشکلات حقوقی
واضح است که احیای سینماهای قدیمی به مالک سینما بستگی دارد. در این میان بعضی از سینماها متعلق به نهادهای رسمی هستند و این نهادها باید درموردشان تصمیم‌گیری کنند اما سینماهای بخش خصوصی هم بعضاً با مشکلات حقوقی مواجهند؛ مثلاً مالک ملک و سرقفلی دو فرد مجزا هستند یا در بعضی موارد مالک اصلی فوت کرده و ملک به ورثه رسیده است و آنها در تصمیمشان باهم هماهنگ نیستند. با این حال هستند سینمادارانی که به بازسازی و یا ایجاد یک فضای فرهنگی جدید تمایل دارند.
محمد قاصد اشرفی (رئیس انجمن سینماداران) با اشاره به اینکه سینماهایی که به هر دلیلی تعطیل شده‌اند، اگر هم احیا شوند به دلیل عدم توجیه اقتصادی نیاز به حمایت دولت و وزارت ارشاد و شهرداری دارند، می‌گوید: “مسئله‌ی مهم دیگر مکان‌یابی این سینماست؛ این سینماها باید باید یک یه یک بررسی شوند تا ببینیم اگر احیا شوند توجیه اقتصادی دارند یا نه. درخصوص این سینماهای قدیمی آنچه اهمیت دارد نوستالژی و خاطره‌ی آنها برای مردم است که اگر احیا شوند برای اهالی منطقه امیدبخش و برای صنعت سینما هم مؤثر خواهند بود”.
اما برای سینماداران یکی از موانع اصلی در راه بازسازی یا حتی فروش مکان سینما و تأسیس سینما در فضایی جدید، مسئله‌ی کاربری ملک سینماست. سینماهای قدیمی که بیشترشان در دهه‌ی چهل احداث شده‌اند از ابتدا به عنوان مکانی «تجاری» شناخته می‌شدند، تا اینکه در اوخر دهه‌ی ۶۰، سینما به عنوان مکانی صرفاً «فرهنگی» اعلام شد. اما این تغییر بظاهر کوچک تبعات بزرگی برای سینماداران در پی داشت.
اشرفی با بیان اینکه انجمن سینماداران پیگیر حل و فصل این موضوع است می‌گوید: “در این قضیه ظلمی علیه سینمادار اتفاق افتاده است”؛ ملک‌هایی که در دهه‌های گذشته ساخته شده‌اند، همه از ابتدا تجاری بوده‌اند اما بعدها با تغییر قانون حقوق سینماداران ضایع شده است. سال ۱۳۶۹ -البته با حسن نیت و با قصد کاهش هزینه‌های سینماداران- گفتند حالا که از سینماها استقبال نمی‌شود، کاربری آنها را فرهنگی اعلام کنند تا شاید دولت بتواند به آنها کمک کند. اما موضوع اصلی این است که “با تغییر کاربریِ ملک «تجاری» به «فرهنگی»، ارزش آن پایین می‌آید و کسی که ملکی خریده و عمری را در آن سپری کرده، حالا به جای اینکه ملکش ترقی کند تنزل کرده است”.
امروز که این سینماها به مکان‌هایی فرسوده و غیرقابل استفاده تبدیل شده‌اند تبعات این تغییر کاربری دامن سینما را هم گرفته است. بیشتر سینماهای قدیمی در مناطقی قرار دارند که بافت شهری آنها کاملاً تغییر کرده و به نظر نمی‌رسد حتی بازسازی و روزآمد کردن آنها نیز مخاطبان را برای رفتن به این سینماها ترغیب کند. حالا سینمادارانی که مایل به ماندن در این حرفه‌اند، نه توجیهی برای بازسازی سینمای «نوستالژیک» خود می‌بینند، نه با مبلغ حاصل از فروش آن امکان احداث سینمای جدید دارند.
رئیس انجمن سینماداران در این باره می‌گوید: “وقتی ارشاد به هر دلیل انحلال یک سینما را اعلام می‌کند و مالک می‌خواهد کاربری آن را عوض کند، شهرداری برای تغییر کاربری عوارض می‌گیرد؛ در این باره با مسئولان شورای شهر و شهرداری جلساتی هم داشتیم اما حرف‌های ما آنها را توجیه نمی‌کند و نمی‌پذیرند”. “خواسته‌ی ما از شهرداری و شورای شهر این است که حق و حقوق سینماداران را پیگیری کنند”.
اشرفی در پایان درباره‌ی قانون عدم دریافت عوارض تجاری به ازای احداث فضای فرهنگی -که می‌تواند راهگشای برخی از سینماداران برای بازسازی باشد- نیز می‌گوید: این قضیه مربوط به برنامه‌ی چهارم و پنجم توسعه بود که زمانش تمام شده استو معلوم نیست دوباره ابلاغ شود. این قانون فعلاً معلق است و ما هم خواستار آنیم که اجرایی شود و برای پیگیری آن هم به ارشاد نامه نوشته‌ایم.
منبع: ایسنا