سینماسینما، ایلیا محمدی نیا:
بعد از تجربه عباس کیارستمی در فیلم «ده» که تمام وقایع فیلم در یک ماشین می‌گذشت، ساخت فیلم در لوکیشن ماشین حالا دیگر رفته‌رفته تبدیل به یک اتفاق چالش‌برانگیز جهت زورآزمایی فیلم سازان شده است. بعد از فیلم کیارستمی چند فیلم ساز دیگر این تجربه را با اشکال و زاویه دید مختلف تکرار کردند.محمود رحمانی در مستند «مسافران» و بعدها مهران مهدویان با «اگزما» و جعفر پناهی در فیلم سینمایی «تاکسی»، که این یکی موفق به کسب جایزه خرس طلایی برلین هم شده است.
در نوشته زیر تلاش می‌کنم به نوع استفاده سه کارگردان به لوکیشن واحد (ماشین) و عدم خارج شدن دوربین از آن به عنوان فصل مشترک سه فیلم و سه کارگردان و نوع استفاده و کارکرد آن در جهت روایت قصه و هدف در این آثار بپردازم. بدیهی است به تحلیل جنبه‌های دیگر فیلم «اگزما» در این نوشته پرداخته نشده است.
مسافران (محمود رحمانی)
رحمانی در مستند «مسافران» در نقش کارگردانی ظاهر می‌شود که با دوربین کوچک خود که روی داشبورد ماشین پرایدش قرار داده و البته به جایی وصل نیست و با هر حرکت ماشین زاویه نگاه و کادرها تغییر می‌کند، تلاش دارد با حذف فیلمبردار با مسافرانی که سوار ماشینش می‌شوند، وارد گفت‌وگو شود. در این مستند تجربی تاکسی و حضور دوربین در آن نقشی مهم در ساختار روایی فیلم ایفا می‌کند، به گونه‌ای که خارج‌شدن دوربین کل ساختار فیلم و نگاه کارگردان به موضوع فیلم را دچار خدشه می‌کند. چرا که در فصل‌های ابتدایی فیلم مخاطب با کارگردانی مواجه می‌شود که اصرار دارد به هر قیمتی فیلمی تجربی بسازد با حذف فیلمبردار و زوایای غیرمتعارفی که با حذف فیلمبردار و عدم نصب دوربین در جایی ثابت از ماشین به دست می‌آورد. هرچه فیلم به پیش می‌رود، ما شاهد عمیق‌تر شدن نگاه کارگردان به موضوع و بازتر شدن زاویه دید او می‌شویم. دراین فیلم کارگردان با هوشمندی از تاکسی به عنوان بخش کوچکی از جامعه که اقشار مختلفی به آن سوار و از آن پیاده می‌شوند، استفاده می‌کند تا آن را به کلیت جامعه تعمیم دهد؛ تلاشی که در ادامه فیلم منجر به بلوغ فکری کارگردان می‌شود.
تاکسی (جعفر پناهی)
در این فیلم پناهی با قراردادن دوربین در تاکسی و حذف فیزیکی فیلم بردار تلاش کرد فضایی مستندگونه ایجاد کند تا مسافران با او بی هیچ مزاحمتی بی‌واسطه وارد تعامل شوند.در این فیلم تاکسی به عنوان حصاری در نظر گرفته می شود که کارگردان فیلم به دلیل محرومیت‌های قضایی خود را در بند و اسیر در آن می‌بیند. از طرفی به خاطر همان محدودیت‌ها نمی‌تواند با دوربین فیلمی را کارگردانی کند. در نتیجه تاکسی می‌شود حریم خصوصی او که فیلمش را بسازد. کارکردی نمادین که با موضوع فیلم وشرایط خاص کارگردان فیلم هم سویی دارد. پناهی در عین حال علاوه بر این استفاده درخشان از ماشین، از خروج دوربین از ماشین جلوگیری می‌کند که این خود نشان از محدودیت او به عنوان یک ناظر(چشم کارگردان به مثابه دوربین ثبت تصاویر) به علت مشکلات مطرح‌شده دارد. در این فیلم استفاده از لوکیشن ماشین و عدم خارج‌شدن دوربین از ماشین تمهیدی زیرکانه و هوشمندانه از جانب کارگردان است که کاملا در خدمت موضوع و ساختار فیلم قرار می‌گیرد.
در دو فیلم «تاکسی» (جعفر پناهی) و «مسافران» (محمود رحمانی) تاکسی نقشی فراتر از یک شی ء را پیدا کرده و تبدیل به کاراکتر اصلی فیلم و پیش‌برنده قصه فیلم شده است که خروج دوربین از آن اساسا به کلیت اثر لطمه می‌زند. البته در فیلم رحمانی برای دقایقی ما شاهد خروج دوربین از ماشین بر خلاف نظر کارگردان و حضور دوباره دوربین در ماشین در سکانس پایانی هستیم که البته این اتفاق با هوشمندی کارگردان کاملا در خدمت مضمون مورد نظر او قرارمی‌گیرد.
اگزما (مهران مهدویان)
«اگزما» درامی اجتماعی را با تکیه بر زندگی یک زن و رنج‌های او روایت می‌کند. قصه فیلم در شب و در یک لوکیشن محدود اتفاق می‌افتد. در یک ماشینی که به سمت جلو حرکت می‌کند و سکان هدایت این ماشین دست زنی است که می‌خواهد زندگی خود را آرام کند. اما پیداکردن این آرامش، زن را دچار مشکلات شدیدتری می‌کند. قهرمان تنهای این فیلم، رویا، در تلاش است زندگی خود را در آرامش نگه‌دارد، از طرفی نمی‌خواهد شوهرش از گذشته‌اش باخبر شود. او در این مسیر با مشکلات مختلفی مواجه می‌شود. دیدار زنی بعد سه سال با دوستش او را درگیر حوادثی سخت می‌کند.
بر خلاف دو فیلمی که اشاره شد، در فیلم «اگزما» مهدویان نتوانسته از ماشین کارکردی مناسب که در خدمت ساختار فیلم باشد، به دست آورد. در فیلم «اگزما» ماشین صرفا وسیله‌ای برای حمل ونقل و در پایان وسیله‌ای برای تسویه حساب است. به نظر می‌رسد عدم خروج دوربین از ماشین صرفا کارکردی بازیگوشانه و در نگاهی سخت‌گیرانه‌تر، از منظر نگاه کارگردان اثر، کارکردی شبه‌تجربی داشته است، که البته راه به جایی نمی‌برد. باید پرسید اگر دوربین از ماشین خارج می‌شد، چه لطمه‌ای به ساختار روایی فیلم وارد می‌شد؟ ماشین به عنوان یک کاراکتر در خدمت فیلم و مضمون آن قرار نمی‌گیرد.
***
درباره تقدم و تاخرتولید فیلم‌های «مسافران» رحمانی و «تاکسی» پناهی که البته به جهت ساختار تفاوت‌های آشکاری با هم دارند، باید گفت که مستند «مسافران» که نام اولیه‌اش «تاکسی» بود، به علت طولانی شدن پروسه تدوین، زمانی آماده نمایش شد که فیلم «تاکسی» پناهی روانه جشنواره فیلم برلین در آلمان شده بود و به نظر می‌رسد موفقیت در جشنواره فیلم برلین و البته اکران گسترده فیلم در اروپا باعث در حاشیه ماندن فیلم «مسافران» محمود رحمانی شده است. البته که باید گفت با وجود نوع استفاده این دو کارگردان از لوکیشن ثابت یعنی ماشین و عدم خارج شدن دوربین از آن، این دو فیلم تفاوت‌های ساختاری و زیباشناسانه‌ای باهم دارند و به همین جهت این تقدم و تاخر چندان اهمیت ندارد، هرچند به جهت بازاریابی و حضور در جشنواره‌های جهانی تقدم حضور «تاکسی» پناهی و نام شناخته شده او و حواشی فیلمش ناخواسته لطمات جبران‌ناپذیری به حضور و نمایش فیلم «مسافران» در جشنواره‌های معتبر خارجی زد.
ماهنامه هنر و تجربه