سینماسینما، حسین آریانی:
نظریات جبرگرایانه در طول تاریخ فلسفه سابقه ای طولانی دارند؛ و حاصل تردید بشر در مقوله اختیار و طرح چنین سوال چالش برانگیزی هستند: آیا ممکن است انتخابها و افعال انسان به واسطه سرنوشت یا مشیت الهی، قوانین فیزیک یا وراثت یا تاثیرات محیط و اجتماع یا شرایط روانشناختی و…از پیش رقم خورده و تغییر ناپذیر باشد؟
جبر لاپلاسی نام نظریه ای فلسفی است؛ که نخستین بار توسط پیر سیمون لاپلاس، ریاضیدان، فیزیکدان، فیلسوف و اخترشناس فرانسوی در سال ۱۸۲۰ مطرح شد. این نظریه که نوعی جبرگرایی علمی است؛ در حقیقت توضیح دهنده این مفهوم است که اگر تمام قوانین حاکم و وضعیت کنونی یک سیستم، دارای سامانهای مشخص باشد و انسان توانایی محاسبه آن را داشته باشد، در آن صورت میتواند، وضعیت آینده آن سیستم را مشخص کند.
از آنجایی که بدن انسان از اتمها و ملکولها ساخته شده است؛ در صورتی که بشر توانایی محاسبه رفتار تکتک اتمها را از روی قوانین فیزیک داشته باشد، رفتار وی کاملاً قابل پیشبینی و جبری خواهد بود.
به عبارت دیگر جبر لاپلاسی، تصوری ساعت گونه از جهان است؛(ساعت عجیب و هراس آور فیلم تجسم مادی چنین مفهومی است) که بر مبنای آن رویدادهای آینده از طریق ترکیب رویدادهای گذشته و حال با قوانین طبیعت، مستلزم و بایسته میشوند.
یک وجود را در نظر بگیرید که از تمامی حقایق گذشته و حال و تمامی قوانین طبیعی که هستی را هدایت میکند با خبر است. این چنین وجودی ممکن است تحت شرایط معینی قادر باشد تا از این دانش برای پیش بینی آینده، حتی تا کوچکترین جزئیات استفاده کند. (یادآور شخصیت پروفسورکورنِلیوس در فیلم)
دغدغه جوردانو جولیوی در فیلم«جبر لاپلاس»( The Laplace’s Demon) ( 2016 ) ظاهرا تبیین و توصیف نظریه فلسفی جبر لاپلاسی بوده است؛ اما در حقیقت طرح این نظریه فلسفی تنها بهانه ای است تا با فیلمی در ژانر جنایی-وحشت روبرو باشیم و برای لحظاتی سرگرم شویم.
فیلمساز قصد این را نداشته که مخاطب را درگیر یک فیلم فلسفی عمیق و پیچیده کند چرا که در آن صورت دایره مخاطبانش محدود می شد. به همین دلیل است که حتی تماشاگر بی علاقه یا ناآشنا با مباحث فلسفی هم به سرعت جذب و درگیر خط داستانیِ جنایی فیلم و تعلیق ها و گره هایش می شود؛ بنابراین طبیعی است که با چنین رویکردی، مخاطب هنگام تماشای فیلم، انتظار مختصاتِ فیلمی متعارف در ژانر جنایی را از «جبر لاپلاس» داشته باشد.
اما کیفیت ناهمگون و گاه متناقض فلسفی-جنایی «جبر لاپلاس» بالاخره فیلم و فیلمساز را به چالش می کشد؛ و به تدریج در اواسط فیلم کیفیت مشابه قتل ها از دیدگاه برخی از تماشاگران می تواند، تعبیر به تکراری بودن و فقدان تنوع بصری-روایی شود.
در انتهای فیلم هم وقتی هویت (ماهیت) قاتل روشن می شود،(که در حقیقت همان مفهوم «جبر» به معنای فلسفی اش است) این احتمال وجود دارد که عده ای از تماشاگران ، سرخورده و متعجب فکر کنند که از جانب سازندگان فیلم سرکار گذاشته شده اند.
نظیر همین اتفاق و واکنش های پیرامون آن، در سینمای ایران هم در سال های دور برای برخی از تماشاگران فیلم «زنگها»(محمدرضا هنرمند، ۱۳۶۴) با داستانی مشابه فیلم «جبر لاپلاس»(البته با تفاوت هایی در مضمون) رخ داد. آنجا هم تماشاگر درگیر معمای رشته قتل هایی مرموز می شود و در پایان فیلم، جواب معما را نه به شکل متعارف و معمولِ یک فیلم پلیسی-جنایی بلکه متبلور در مفاهیمی چون دستِ سرنوشت و مشیت الهی می یابد.
«جبر لاپلاس» همچنین فیلم های کلاسیک جنایی-نوآر را به یاد می آورد؛ که یکی از دلایل آن به تاثیرپذیرفتن فیلمساز از ادبیات کلاسیک پلیسی-جنایی باز می گردد. «جبر لاپلاس» ناخودآگاه ما را به یاد رمان کلاسیک و پلیسی«سپس هیچکدام باقی نماندند» (And Then, There Were None) (در ایران: «ده سرخپوست کوچولو») اثرآگاتا کریستی می اندازد، که تاکنون چندین اقتباس سینمایی، صحنه ای و تلویزیونی از آن صورت گرفته است.(از جمله مشهورترین اقتباس سینمایی آن به کارگردانی رنه کلر).
در هر دو درام (فیلم«جبر لاپلاس» و رمان آگاتا کریستی)، آدم هایی به دعوت شخصی با هویت مجهول به مکانی مرموز در یک جزیره دور افتاده دعوت می شوند؛ در حالی که میزبان در آن محل حضور ندارد ؛ و سپس تک تک مهمانان به قتل می رسند؛ و در اواخر هر دو داستان هم متوجه می شویم که خود قاتل یا همدستش در واقع یکی از مهمانان دعوت شده به مکان مرموز بوده اند.
جلوه های ویژه فیلم «جبر لاپلاس» نه چندان پیچیده و شگفت انگیز، ولی قابل قبول و استاندارد و متناسب با داستان و حال و هوای فیلم است؛ که این مسئله با وجود منابع مالی محدودی که برای ساخت فیلم وجود داشته، قابل ستایش است.
در میان سرخوردگیِ منطقی و معقولِ برخی از مخاطبینِ «جبر لاپلاس» از انتظارات برآورده نشده شان، تماشاگری که کمی با مباحث فلسفی آشنا باشد یا بتواند به داستان جنایی و ظاهرا متعارف فیلم، نگاهی خیال پردازانه داشته باشد، می تواند ارتباط خوبی با فیلم برقرار کند؛ و از صحنه های فیلم لذت ببرد. از جمله از صحنه ای که نگاه فلسفی- خیالپردازانه فیلم و فیلمساز به اوج خود می رسد: روی یک نوار ویدئویی که از مدتها قبل ضبط شده، پروفسور کورنِلیوس مرموز _در حالی که تنها سایه ای محو از او می بینیم._ به شیوه ای غریب و پیشگویانه به صحبت های حاضرین در قصر از قبل پاسخ داده است؛ و حاضر جوابی، صراحت و قساوتش در گفتار، مهمانان را آن قدر آزرده و مضطرب می کند که آنها مجبور می شوند نوار ویدئویی را متوقف کنند!
————-
- گفت توبه کردم از جبر ای عیار / اختیار است اختیار است اختیار (مثنوی معنوی)

لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- ساختن سخت است، ویران کردن آسان/ چهلمین جشنواره فیلم فجر و چند نکته مهم
- کوچه قهر و آشتی/ جشنواره فیلم فجر و جامعه مدنی
- مصاحبه اختصاصی سینماسینما با جواد نوروزبیگی (بخش چهارم و پایانی)/ انتقاد نوروزبیگی از ادغام جشنوارههای جهانی و ملی فجر
- عبدالحسن برزیده: سخنانم درباره جشنواره جهانی فیلم فجر برعکس منتشر شد
- شوخیهای برخی با جشنواره جهانی فیلم فجر
- انزوای ایران و جشنوارهی جهانی فیلم فجر
- وقتی عربستان اهمیت سینما را بهتر از ما میداند
- کمال تبریزی: تلفیق دو جشنواره جهانی و ملی فجر، اشتباهی بزرگ و جبرانناپذیر است
- مهدی حسینیوند: نگذاریم دستاورد چند ساله جشنواره جهانی فجر از دست برود
- اظهارات امیر اسفندیاری درباره ادغام ۲ جشنواره جهانی و ملی فجر
- گفتوگوی تصویری سینماسینما با علیرضا شجاعنوری درباره ادغام ۲ جشنواره جهانی و ملی/ درخت را از ساقه نبرید
- میرکریمی: مطمئن هستم خلاء یک جشنواره بینالمللی ایرانی به زودی و به شکلی دیگر برطرف خواهد شد
- فراتر از یک دورهمی/ درباره ادغام جشنوارههای ملی و جهانی فیلم فجر
- ویدئوی مناظره محمدتقی فهیم و کیوان کثیریان، درباره ادغام دو جشنواره جهانی و ملی فجر
- کثیریان: جشنواره جهانی کانون سینمای مستقل است/ فهیم: این جشنوارهی لاکچریها شده + ویدئو
نظر شما
پربازدیدترین ها
- انتقاد تند ابراهیم ایرجزاد از علی عباسی/ میخواستی قانون را دور بزنی
- جدول ستارههای منتقدان بینالمللی به فیلمهای جشنواره کن (۵)
- پروانه نمایش برای دو فیلم صادر شد
- جبلی در جمع دانشجویان مطرح کرد؛ شبکه خبر را برای «متروپل» به خط کردیم، گفتند بس است!/ تحت فشاریم
- گزارشی از دومین روزِ دومین جشنوارهی ملی فیلم کرمان/ از مشیریِ سینمای آزاد تا مشیریِ مستندساز
آخرین ها
- یک پایان اسرارآمیز/ نگاهی به فیلم «لامینور»
- فَرِّ فرهنگستان هنر به هادی حجازیفر رسید
- جدول ستارههای منتقدان بینالمللی به فیلمهای جشنواره کن (۵)
- جبلی در جمع دانشجویان مطرح کرد؛ شبکه خبر را برای «متروپل» به خط کردیم، گفتند بس است!/ تحت فشاریم
- سیلی سرخ/ نگاهی به فیلم «مجبوریم»
- لغو اختتامیه یک جشنواره تئاتری/ اداره کل هنرهای نمایشی با داغدیدگان حادثه ساختمان متروپل همدردی کرد
- برگزاری مجامع عمومی عادی سالیانه، عمومی عادی بهطور فوقالعاده و عمومی فوقالعاده همراه اول
- آغاز اکران «پسران دریا» از فردا/ فیلم افشین هاشمی در جشنواره بوسان نمایش داده میشود
- حمید فرخنژاد و احسان عبدیپور نامزد جایزه «سپتیمیوس» شدند
- فیلمهای کوتاه با موضوع موزه و میراث فرهنگی در موزه سینما اکران میشوند
- در جلسه نقد و بررسی «تیغ پنهان» مطرح شد؛ فیلمسازی که تماشاگرپسند است/ این ساموراییها دوست ندارند شمشیر بکشند
- خشم تان را روی موج رادیو مهار کنید
- پروانه نمایش برای دو فیلم صادر شد
- گزارشی از دومین روزِ دومین جشنوارهی ملی فیلم کرمان/ از مشیریِ سینمای آزاد تا مشیریِ مستندساز
- روایت سینما از آزادسازی خرمشهر و مقاومت مردم این شهر
- انتقاد تند ابراهیم ایرجزاد از علی عباسی/ میخواستی قانون را دور بزنی
- ابلاغ برنامه پنج ساله انجمن سینمای جوانان ایران
- قصه های مادربزرگ را از رادیو سلامت بشنوید
- گناهکار باشم یا بیگناه، مساله این است!/ نگاهی به فیلم «مُهر پنجم»
- ستارههایی که منتقدین فرانسوی و بینالمللی به «عنکبوت مقدس» دادند
- معرفی نوازندگان نمایش موزیکال «دیو و دلبر»
- سیمافیلم در اطلاعیهای اعلام کرد: ساخت سریال «موسی(ع)» به کارگردانی حاتمیکیا متوقف نشده است
- پایداری شبکه همراه اول در مناطق زلزلهزده استان سیستان و بلوچستان
- تقدیر از موزه سینما در هفته میراث فرهنگی/ موزه سینما آلبوم خانوادگی سینماست
- نرگس محمدی، پروین اعتصامی میشود
- نمایندگان صنوف سینمایی از شورای راهبردی اکران استعفا دادند
- گزارشی از اولین روز دومین جشنوارهی فیلم کرمان/ سینمای آزاد، تنها جنبش سیستماتیک سینمای ایران
- جدول ستارههای منتقدان بینالمللی به فیلمهای جشنواره کن (۴)
- اعلام مصوبات شورای راهبردی اکران/ دو فیلم تازه برای اکران از سوم خرداد معرفی شدند
- گفتگو با سیدجمال ساداتیان/ ممیزیها ناشی از اعمال قدرت به وزارت ارشاد است