سینماسینما، سید رضا صائمی:

شاید اولین مولفه‌ای که از مستند «اورسن ولز صحبت می‌کند» به ذهن متبادر می‌شود، ایرانی بودن آن است. عکس و فیلم‌های آرشیوی درباره اورسن ولز از مصاحبه‌های معروف اورسن ولز با خبرنگاران و سینماگران بزرگ، جلسات دانشگاه‌های سینما، جلسات پرسش و پاسخ، مصاحبه‌های تلویزیونی، آرشیوهای شبکه‌های خبری و غیرخبری، مستند‌های ساخته‌شده از او، نگاتیو آثار گم‌شده یا نیمه‌کاره، شوهای تلویزیونی، آرشیو آکادمی اسکار و جشنواره کن، آرشیو مجله تایم، مجله لایف، مجله کایه دو سینما و عناصری از این دست به مثابه مصالح داستانی و محتوایی مستند استفاده می‌شود تا کارگردان از طریق تدوین و روایتی که از زندگی حرفه‌ای و شخصی‌اش می‌کند، تصویری از این شخصیت مهم تاریخ سینما را که فیلم «همشهری کین» او همواره به‌عنوان یکی از بهترین فیلم‌های تاریخ سینما شناخته می‌شود، به نمایش بگذارد. تصویری که البته می‌تواند برای علاقه‌مندان او و آثارش هم تازگی داشته باشد، به این معنا که در این مستند، مخاطب با ابعادی از شخصیت اورسن ولز آشنا می‌شود که شاید کمتر درباره آن دانسته یا شنیده است. درواقع مستند اورسن ولز یک پرتره متفاوت است که کارکرد آشنایی‌زدایی دارد، در عین این‌که مخاطب را با یکی از شخصیت‌های بزرگ تاریخ سینما آشنا می‌کند. این مستند را می‌توان نوعی کتاب تصویری دانست که از طریق فصل‌بندی‌های گوناگون به ابعاد مختلف زندگی و شخصیت اورسن ولز پرداخته است. «روبان رویا»، «شکسپیرین»، «اهمیت ولز بودن»، «اُ مثل اورسن ولز» و «جنس سوم»، عنوان فصل‌های مختلف این مستند است که در هر کدام از این بخش‌ها، یک بعد از زندگی فردی و حرفه‌ای او مورد بازخوانی قرار می‌گیرد. اگرچه خوانش همایون اسعدیان از متن مستند با طمانینه و صحیح صورت می‌گیرد، اما کاش از یک دوبلور به‌ویژه دوبلورهای فیلم‌های خود اورسن ولز برای خواندن نریشن استفاده می‌شد تا تاثیرگذاری بر مخاطب بیشتر می‌شد و خود اثر نیز شمایل سینمایی‌تری به خود می‌گرفت.

در «اورسن ولز صحبت می‌کند» برخلاف غالب مستندهای پرتره که شخصیت‌های پیرامونی درباره شخصیت اصلی حرف می‌زنند، این خود شخصیت اصلی است که بیشترین حجم از دیالوگ‌های اثر را به خود اختصاص داده و این ویژگی در عنوان خود مستند نیز تعبیه شده است. به نوعی می‌توان این مستند را روایت اورسن ولز حقیقی از اورسن ولز حقوقی هم دانست. ضمن این‌که دیدگاه‌های دیگران درباره سوژه مستند نیز از درون آرشیوهای موجود استخراج شده است و بر مبنای همین ویژگی‌ها می‌توان آن را یک مستندپرتره آرشیوی دانست که نوعی قاعده‌شکنی را در درون خود می‌پروراند. نکته دیگری که این اثر را جذاب می‌کند، شخصیت چندسویه و حتی پارادوکسیکال خود ولز است که در قالب و قاعده مشخصی جای نگرفته و چنان‌چه در فیلم می‌بینیم، مثلا هم در ستایش دیکتاتورها فیلم ساخته، هم چریک‌ها. از سوی دیگر مخاطب در تماشای فیلم با وجوه کمیک و طنازانه اورسن ولز نیز آشنا می‌شود. در عین این‌که ما با وجوه مقتدرانه و چه بسا سرسخت و کله‌شق ولز نیز مواجه می‌شویم که او را به انسانی چندبعدی و پررمزوراز بدل می‌کند. درنهایت می‌توان گفت همه این عناصر و مولفه‌های شخصیتی و آن‌چه از اورسن ولز به‌عنوان یک انسان و کارگردان می‌بینیم، روایت‌گر یک نابغه سینمایی است که بازخوانی و رمزگشایی از خود او فارغ از فیلم‌هایش، می‌تواند برای مخاطب، به‌ویژه علاقه‌مندان سینمای کلاسیک، جذاب باشد.

قطعا یکی از ویژگی‌های مهم «اورسن ولز صحبت می‌کند» به مثابه یک مستند، تدوین آن است، به‌طوری‌که هویت و بافت ساختاری اثر را می‌توان تدوین‌محور دانست. مستندساز نه از طریق فیلم‌برداری و گفت‌وگو با شخصیت یا شخصیت‌های فیلم، که به واسطه تدوین فیلم‌های آرشیوی، نریشن و متنی که برای روایت آن انتخاب کرده، به تولید مستند دست می‌زند. درواقع این فیلم، یک مستند آرشیوی تدوین‌محور است که اطلاعات گوناگونی از اورسن ولز به‌عنوان یکی از کارگردان‌های بزرگ تاریخ سینما ارائه می‌دهد و از طریق چینش مواد آرشیوی به بازنمایی و بازتولید سوژه می‌پردازد. «اورسن ولز صحبت می‌کند» را می‌توان یک مستند آموزشی دانست که تماشای آن علاوه بر کارکرد شناختی نسبت به یک کارگردان مولف، درس‌هایی از سینما، فیلم‌سازی و رمز و رازهای آن ارائه می‌دهد.

ماهنامه هنر و تجربه