هادی و هدی را یادتان می آید؟ چاق و لاغر را چطور؟ کسی از عروسک های دوست داشتنی تلویزیون خبر دارد؟ آق بابا، خاله قورباغه، مخمل، گل باقالی خانم، سنجد، دون دون و حتی کمی جوان تر و امروزی تر، مجید دلبندم، عروسک چرا و… . کجا هستند؟ اگر ذره ای از آنچه در دنیای ما گذشته بر سر آنها آمده باشد، امروز قطعا اثری از خانه مادربزرگه نیست، یحتمل آق بابا بازنشسته شده و هادی و هدی خود صاحب خانه و خانواده شده اند؛ خلاف دون دون هم سنگین تر شده و به جای تشویق بچه ها به خوردن شکلات، هزار ترفند جدید و خانه خراب کن دیگر یاد گرفته و جایی در کمین است…سرنوشت مجهول خانوده دوست داشتنی عروسک های قصه ساز سیما باعث شد نگاهی به حکایت آن روزها و این روزهای عروسک های تلویزیونی بیندازیم و سرنوشت آنها را از عادل بزدوده، خالق بسیاری از عروسک های دوست داشتنی بپرسیم.

عروسک های در گنجه
اگر به بخش کوچک نگهداری عروسک های موزه سینما رفته باشید چند تایی از عروسک های خاطره انگیز دهه ۶۰ و ۷۰ را دیده اید اما بقیه کجا هستند؟ مدت هاست پیگیر حال این عروسک های دوست داشتنی هستیم؛ با موزه سینما تماس گرفتیم و شنیدیم غیر از دو مورد، سایر عروسک های نگهداری شده در این مجموعه مربوط به سینماست. سوال اینجاست که این سرمایه های اسفنجی، چرا باید در گنجه صداوسیما آنقدر خاک بخورند تا رنگ و رویشان از بین برود، از سکه بیفتند و در نهایت نابود شوند یا در خوشبینانه ترین حالت در گوشه خانه سازنده شان جا خوش کنند و از دوربین دور بمانند. در حالی که بسیاری از این عروسک ها هنوز قابلیت و ظرفیت ادامه دادن، دارند. شاهدش این که زی زی گولو با همان یک بار دیده شدن در قصه های تابه تا هنوز از خاطر نرفته است و در هر بازپخش همچنان بیننده دارد.
عادل بزدوده، عروسک ساز خانه مادربزرگه، پسرخاله، شهر موش ها، زی زی گولو و… برای جام جم روایت می کند: زمانی که مشغول ساخت عروسک های شهر موش های ۲ بودیم، خانم برومند دلسوزانه به موزه سینما سرزدند و دیدند همه عروسک های ساخته من و رفیق مرحومم رحیم دوستی از بین رفته اند. رحیم دوستی کسی است که عروسک های سینمایی گلنار را ساخته، همان قورباغه، دو خرس و … . بدتر آن که روی گوش عروسک هایمان شماره نوشته اند! عجیب و غم انگیز است! مگر می شود به موزه سینما بروی و به عروسک دست بزنی و رویش بنویسی! این نشان دهنده بی توجهی مطلق سینمایی هاست. من و همکارانم در این حوزه بشدت از دست کسانی که متولی نگهداری از این سرمایه ها هستند شاکی هستیم.
این عروسک ها در خاطرات عده زیادی رسوب کرده اند، چرا نباید در حفظ آنها مسئولانه عمل کنیم؟ البته من تمام عروسک های موزه سینما را بازسازی کردم و نمی دانم الان باز هم توی گوششان یا روی لباسشان شماره تلفن نوشته اند یا نه!؟ خیلی سال پیش به مناسبت روز کودک و تلویزیون حدود پنجاه شصت تا از عروسک هایی که در آرشیو شبکه دو بود را هم تعمیر کردم. ما می توانستیم گنجینه ای از عروسک های ایرانی، حداقل متعلق به ۴۰ سال اخیر را داشته باشیم.
اما متاسفانه کسی از عروسک های هادی و هدی که ساخته مسعود صادقیان بود خبر ندارد، کسی از عروسک های آسمون و ریسمون، درون و بیرون و نوزادها که خانم سعادت و محبوب به جایشان صحبت می کردند، اطلاعی ندارد. در حالی که تمام اینها تاریخچه حضور عروسک در قاب تلویزیون هستند.

عروسک های خوشبخت
هر قدر کودکی های ما در روزگار سخت تری نسبت به بچه های امروز گذشت اما از موهبتی برخوردار بودیم که کودکانمان از آن بی بهره اند و آن تعداد بیشتر مجموعه های نمایشی عروسکی و قصه گویی بود که شخصیت هایشان آنقدر به زیبایی طراحی و پرداخت شده بودند که هنوز کنج دل بچه های دیروز جای دنجی دارند. عروسک های امروز اما نسبت به پیشینیان خود، از اقبال بیشتری برخوردارند. در تلویزیون ریشه می کنند و به محبوبیت می رسند اما کم کم پایشان به تبلیغات، نقش بستن روی لوازم تحریر و بازار اسباب بازی فروشی ها هم باز می شود و به سرمایه ای بدل می گردند که می توان از آنها در جهت مادی و معنوی بهره برد. حتما عروسک های بانمک مجموعه شکرستان، خانواده کلاه قرمزی و جناب خان را پشت ویترین اسباب بازی فروشی ها دیده اید اما پیشتر گویی کسی فکرش قد نمی داد یا امکاناتش فراهم نبود که مثلا می شود مخمل را سال های سال سرپا نگه داشت. مخالفان این گونه بهره برداری ها و تجاری سازی ها اما کم نیستند. عده ای این عمل را نوعی سودجویی، پایین آوردن شان آن عروسک و مخدوش کردن رسالتش عنوان می کنند اما واقعیت این است که این کار بویژه در روزهای اوج محبوبیت یک عروسک می تواند برای ماندگاری او ثمربخش باشد. آنچنان که می بینیم دیروز این امکان وجود نداشت و از این رو دیگر ردی از آن اسفنجی های خاطره انگیز نمانده است.
عادل بزدوده معتقد است که منعی برای این گونه استفاده ها نیست البته به شرط آن که به فرهنگ این مرزوبوم کمک کند و با ویژگی های عروسک هماهنگ باشد، مثلا عروسک می تواند در مورد حافظت از محیط زیست، مصرف آب و مواردی این چنینی صحبت کند. او می گوید: این عروسک ها بهتر است که عروسک های فرهنگ ساز باشند تا تبلیغی.

کجاست اون خونه…؟
پیرزن مهربان و دانایی که مدام در حال برقراری صلح میان اهل خانه اش بود. اهل خانه اش که بودند؟ گربه ای به نام مخمل که دل پاکی داشت اما گویی دوست داشت بدجنس به نظر بیاید و به همین خاطر با خانواده آقای حنایی که آنها هم در این خانه بودند، دشمنی می کرد. اهالی خانه مادربزرگه از گل باقالی خانم، نوک طلا، و نوک سیاه بگیر تا مراد و هاپورکومار هربار قصه ای داشتند. همین قصه ها، صداپیشه های حرفه ای که روح به تن این اسفنج های دوست داشتنی می دمیدند و آن آهنگ تیتراژ معروف همه و همه خانه مادربزرگه را برایمان ابدی کرد اما بعد از آن دیگر خبری از این عروسک های خاطره انگیز نشد. شاید برایتان جالب باشد بدانید چه بر سر اهالی خانه مادربزرگه آمده است؟ از عادل بزدوده خالق این عروسک‍ های دوست داشتنی در مورد حال و روز عروسک هایش پرسیدیم. بزدوده گلایه داشت و گفت متاسفانه همه عروسک های خانه مادربزرگه در آرشیو شبکه دوی سیما از بین رفته اند و از آن مجموعه تنها چند عکس برایش باقی مانده است.

ختم به خیر شدن یک قائله
بعد از جنجال های مالکیت جناب خان بود که جام جم با محمدعلی عبدا… زاده، است معاون حقوقی سازمان صداوسیما گفت وگو کرد و از قانون و حق مالکیت عروسک های حاضر در برنامه های تلویزیونی پرسید. عبدا…زاده گفت: «پیش از این به برنامه سازان هشدار داده بودیم که تکلیف مالکیت آثار استفاده شده در برنامه هایشان را مشخص کنند؛ در مورد جناب خان این اتفاق نیفتاده بود اما وقتی اداره حقوقی سازمان متوجه این موضوع و اعتراض صاحب امتیاز جناب خان شد، درصدد جلب رضایت او برآمد.» صحبت های عبدا…زاده نشان می دهد که این قصه سر دراز دارد و دیگر عروسک ها هم ممکن است به همین سرنوشت دچار شوند. معاون حقوقی سازمان صداوسیما گفته است که به تمامی برنامه های تلویزیونی در استان ها نیز تذکر داده شده تا پیش از بروز چنین مشکلاتی از آن پیشگیری کنند و سازمان را در جریان مالکیت آثار مورد استفاده در برنامه یشان از جمله عروسک ها قرار دهند. این قائله ختم به خیر شد اما هنوز تکلیف مالکیت حقوقی بسیاری از عروسک ها مشخص نشده و شاید همین بلاتکلیفی است که باعث می شود بعد از پایان یک اثر عروسکی، عروسک هایش بی قیم و بی دلسوز به حال خود رها شوند.

زی زی گولو کجاست؟
فکر می کردیم آسیپولیکای مودب، محبوب و متفاوت از سیاره دیگری آمده اما قسمت آخر قصه های تابه تا، زی زی گولو و خیال زیبایش را از ما گرفت و فهمیدیم این بچه دوست داشتنی تنها رویای تجسم یافته زنی نویسنده بود. زی زی گولو دیگر هرگز به قاب تصویر بازنگشت اما برای ما هنوز بخش زیبایی از دنیای کودکانه مان است. خوشبختانه این عروسک مهربان از پس سال ها جان سالم به در برده و به سرنوشت اهالی خانه مادربزرگه دچار نشده است و به همراه چند تا از عروسک های تابه تا، نزد مرضیه برومند نگهداری می شود. بزدوده در این باره می گوید: تلویزیون به ما کمک کرده که این عروسک ها را بسازیم و نمایش دهیم پس صددرصد مالکیت حقوقی آنها متعلق به تلویزیون است اما متاسفانه از آنها درست نگهداری نکرده است. ای کاش این نگهداری را به ما می سپردند تا مثل زی زی گولو و چند تا از عروسک های تابه تا سالم بمانند. هر چند باید بپذیریم مواد به کار رفته در ساخت عروسک ها تاریخ مصرف دارد و بالاخره پوسیده می شود اما اگر در شرایط مکانی و آب وهوایی مناسب نگهداری شوند، بیش از شصت هفتاد سال عمر می کنند.

نویسنده: نوشین مجلسی
 روزنامه جام جم