تینا جلالی در اعتماد نوشت : اواخر دهه ۶۰ و بعد از راه اندازی جریانی که به سینمای جشنواره ای یا سینمای روشنفکری مشهور شد، سر و کله سعید ابراهیمی فر در سینما پیدا شد. او سال ۶۷ فیلم «نار و نی» را ساخت و جوایز معتبر داخلی و خارجی کسب کرد و توانست صاحب جایگاه ویژه ای در فیلمسازی شود. اما ابراهیمی فر خوش شانس نبود و ادامه مسیر و فعالیت در سینما برایش با سختی همراه بود. فیلمنامه هایی که او برای ساخت ارایه می داد یا به مرحله ساخت نمی رسید یا اگر هم ساخته می شد فرصت اکران پیدا نمی کرد. فشار بیکاری از یک طرف و مهیا نشدن موقعیت کاری از طرف دیگر باعث شد او به پیشنهاد خروج از کشور و کار در شبکه های ماهواره ای فارسی زبان تن دهد: تجربه ای که برایش خوشایند نبود اما آن را پذیرفته بود. او دوباره به وطن برگشت و در این فاصله دو فیلم او «شاید عشق نبود» و «مواجهه» که تولید آن متعلق به دهه هشتاد است فرصت اکران پیدا کرد.
او این روزها هم شرایط کاری مناسبی ندارد. البته در حال حاضر که فیلمسازی بیشتر به تجارت و خرید و فروش شبیه شده تا یک کار فرهنگی طبیعتا فرصت کاری برای افرادی مثل ابراهیمی فر سخت فراهم می شود و باید نظاره گر خانه نشینی آنها باشیم.
آقای ابراهیمی فر، این روزها اوضاع بر وفق مراد است؟
اجازه بدهید این سوال را من از شما بپرسم. آیا اوضاع و احوال شما خوب است؟
ما سال ها است که ادای خوب بودن را می توانیم دربیاوریم.
(می خندد) من سال هاست که ادای خوب بودن را درمی آورم و صورتم را با سیلی سرخ نگه داشتم به طوری که جای سیلی دیگر زخم شده است. (می خندد)
از بازار کار و فعالیت چه خبر؟
خبر ندارم. برای اینکه در بازار کار نیستم. ضمن اینکه باید ببینیم تعریف ما از بازار کار چیست و گردانندگان این بازارچه کالایی را می خواهند یا می توانند در این بازار تولید و عرضه کنند که تعیین می کند چه کسانی می توانند در این بازار کار کنند. به نظر این بازار پارامتر و مختصات خاص خودش را دارد و گردانندگان آن فعلا سوار بر اسب مرادند چون در نهایت آن چیزی که برای آنان بیش از هر چیز دیگر اهمیت دارد پول است. و اینکه چیزهایی که در این «بازار فرهنگی» تولید و عرضه می شود چه نسبتی با فرهنگ دارد اصلا برای شان اهمیتی ندارد. همان طور که اشاره کردید بازار مکاره ای شده است و برای امثال من تحمل و کار در این بازار سخت است.
فیلمسازی در حال حاضر بیشتر به تجارت و خرید و فروش شبیه شده تا یک کار فرهنگی. من تا جایی که توانسته ام تلاش کردم خودم را از این بازار سوداگری دور نگه دارم. چون این بازار باورهای مرا زیر سوال می برد.
به همین جهت از اوضاع و احوال بازار خبر ندارید؟
اصلا من را به این بازار راه نمی دهند (می خندد) و البته خودم هم با این بازار کاری ندارم.
اینجا بحثی که به وجود می آید اینکه این بازار که صحبتش را کردیم موجب عدم امنیت شغلی میان اهالی سینماست. خیلی از دست اندرکاران سینما با این مشکل مواجه هستند و از آن می نالند.
وقتی ما با حرفه جمعی به اسم سینما طرف هستیم و تشکلی داریم به اسم خانه سینما که توسط اهالی سینما برای حمایت از اهالی سینما تشکیل شده که یکی از اهداف و وظایفش باید ایجاد امنیت شغلی باشد این سوال به وجود می آید که پس چرا ما اهالی سینما بعد از بیش از دو دهه هنوز امنیت شغلی نداریم. به نظر من اینجا باید مدیریت سال های مختلف خانه سینما پاسخ دهند. ضمن اینکه مشکل مهم دیگر ذهنیت «خودی» و «غیرخودی» است که سال هاست گریبان ملت را گرفته و طبیعتا در حرفه سینما هم لحاظ شده و می شود «خودی های» سینما که اغلب تکلیف شان مشخص است هر زمان که بخواهند یا باید فیلمی بسازند با امکانات و نقدینگی بی شمار کارشان را انجام می دهند (بماند که بعضی آنها از پشت چه خنجرها زدند) از طرفی «غیرخودی ها» به خاطر عدم امنیت شغلی گروه گروه می شوند.
و تبدیل به باند می شوند.
دقیقا. به خاطر امکانات کمتری که دراختیار غیرخودی ها قرار می گیرد این دسته افراد مثل خانواده که می خواهند خودشان را حفظ کنند به مجموعه ای تبدیل می شوند که وقتی کاری به آنها محول می شود بین خودشان تقسیم می کنند. البته شاید من هم همین کار را در گذشته می کردم که باید بگویم اشتباه می کردم چون این گونه کار کردن امنیت جمعی را از بین می برد. مثل عشیره ای عمل کردن است. فقط فرصت کار کردن برای یک عده فراهم می شود. یکسری افراد از این فیلم به فیلم دیگر می روند. به عنوان مثال برای فیلمی که قرار است تولید شود و تکنیک خاصی می طلبد ممکن است تکنیسین های مناسب تری باشند یا برای ایفای نقش هایی بازیگران توانمندتری باشند ولی همان دایره محدود عشیره ای جلوی انتخاب مناسب را می گیرد که هم باعث افت کیفی کار شده و هم موجب دلسردی و انزوای عده بی شماری از اهالی سینما می شود.
اما این رفیق بازی ها طبیعتا فرصت کار را از دیگران دریغ می کند.
یکسری قصه های تکراری با آدم های تکراری از این فیلم به فیلم دیگر می روند که البته بعضا از دوستان من هستند و من برای همه آنها احترام قائلم. اما باور کنید در دهه ۶۰ این گونه نبود. یکسری سلسله مراتب رعایت می شد. معضل دیگر این تکرار این است که باعث می شود سلیقه تماشاگر نازل و نازل تر شود. آخر چقدر فیلم کمدی؟ کاملا می پذیرم در جامعه متلاطمی که غم و اندوه و افسردگی در آن وجود دارد اکران فیلم کمدی برای ایجاد روحیه نشاط در مردم جامعه بسیار موثر است اما چه فیلم کمدی؟ با چه سطح کیفی؟ فیلم کمدی صرفا با دو تا جوک و لطیفه سخیف و لوده بازی تعریف می شود. من می گویم این هم اشکالی ندارد. حداقل یک مقدار خلاقیت در فیلم ها وجود داشته باشد. به فیلم های کمدی فیلمسازان بزرگ دنیا نگاه کنیم و فیلم های کمدی خودمان را هم نگاه کنیم. در همه فیلم های کمدی ما یکسری افراد هستند که به سر و کله هم می زنند و سر هم کلاه می گذارند. در واقع این فیلم ها مردم را مسخره می کنند و ملت به ریش خود می خندد. به هر جهت من در این بازار نیستم.
آقای ابراهیمی فر! اشاره کردید به دهه شصت و اینکه سلسله مراتبی رعایت می شد. آیا سینما آن زمان از یک حساب کتاب خاص برخوردار بود؟
ببینید سینمای ایران عملا از دهه ۶۰ و به همت بنیاد سینمایی فارابی و آقایان انوار و بهشتی دوباره راه اندازی شد. با توجه به اینکه سینمای قبل از انقلاب را عمدتا «فیلمفارسی» تشکیل می داد، وقتی انقلاب شد طیف وسیعی نمی توانستند کار کنند.
امثال ناصر ملک مطیعی.
بله. تعداد اندکی هم که در سینمای آزاد قبل از انقلاب کار می کردند همچون کیانوش عیاری، ناصر غلامرضایی، مجید قاریزاده و… که عاشق سینما بودند شروع به فعالیت کردند. آن زمان تعداد فعالان در سینما زیاد نبود. سینما تازه راه اندازی شده بود. آن زمان از وزارت ارشاد گرفته تا بنیاد سینمایی فارابی تا کارگردان و بازیگر دارای تعریف تازه شده بودند. چون تعاریف عوض شده بود برای همین طیف وسیع فعالان سینما هم آن زمان کم بود. بازیگرانی همچون علی نصیریان یا عزت الله انتظامی، داوود رشیدی و جمشید مشایخی بازیگران برجسته ما را تشکیل می دادند.
حال که صحبت از عدم امنیت شغلی به میان آمد دوست داشتم اینجا این سوال را بپرسم که چنین مشکلاتی باعث می شود هنرمندان ما به مهاجرت تن دهند؟
مهاجرت؟! ببینید بعضی اوقات بحث مهاجرت نیست، بحث کار کردن و بودن است.
توضیح می دهم. سال ۹۲ با انتخاب آقای روحانی به عنوان رییس جمهور از یک لحاظ خیلی خوشحال شدم. چون یک سال درباره پروژه دریاچه ارومیه و کم آبی در کل ایران کار کرده بودم و وقتی ایشان انتخاب شد در اولین نطق خود به بحران دریاچه ارومیه اشاره کرد و آن را فاجعه ملی نامید. من به این نتیجه رسیدم می توانم فیلمی که برایش زحمت کشیدم، بیشتر از یک سال برایش وقت گذاشتم، تحقیق و پژوهش کردم را بسازم. اما در نهایت این اتفاق نیفتاد و مسوولان وقت مرا تحویل نگرفتند. به صراحت می گویم چون در باندی نبودم و مستقل کار می کردم کسی حامی من نبود. به هر حال در اولین برخورد با معاونت سینمایی وقت با در بسته مواجه شدم.
در زمان مدیریت حجت الله ایوبی؟
بله.
دلیل شان چه بود؟
از طرح و فیلمنامه من استقبال نکردند از آن دست فیلمنامه هایی بود که مخارج آن بالغ بر دو میلیارد تومان برآورد شده بود. فیلمی بود که به مساله ملی می پرداخت و من باید از دریچه دولت وارد می شدم تا با کمک و حمایت مالی وزارتخانه های زیرمجموعه بتوانم آن را بسازم.
فیلمی هشدار دهنده که نکات مهمی در آن مطرح می شد. البته من هم معتقدم هیچ مدیای هنری باعث تحول عظیم در جامعه نمی شود اما قطعا تاثیرگذار است. به همین جهت در ساخت این فیلم می خواستم همه کوشش خود را بکنم تا بحران کم آبی را گوشزد کنم به حدی که بعد از دیدن فیلم مخاطب حتی آب ته لیوان خود را هم دور نریزد که تلف شود. شاید ضعف ارتباطی من بود که باعث شد ساخت این پروژه برای من ممکن نشود.
در سال های اخیر خیلی از فیلمسازان ما روی پروژه های با منافع ملی کار کردند که همه آنها با لجاجت و اصرار خاصی آن را دنبال کردند. همچون محمدعلی باشه آهنگر. باید پذیرفت که چنین پروژه هایی دوندگی زیاد می خواهد.
درست می فرمایید. یک زمان است که طرحی را انتخاب می کنید که هدفش سرگرم کردن و خنداندن مردم است. برای ساخت این فیلم اگر لجاجت کنید ولو اینکه برای خنداندن مردم هم که باشد اما بحث گیشه و برگرداندن سرمایه و سود مطرح است و لجاجت شما در صورت موفقیت فقط یک بازدهی مالی به همراه دارد. اما یک زمانی هم هست یک موضوعی را انتخاب می کنید که برگشت مالی در آن مطرح نیست و فرهنگ سازی از اهداف اصلی است. این نوع فیلم ها باید با همکاری بخش دولتی ساخته شود و منطقا نیازی به لجاجت نباید داشته باشد.
در واقع برای بخش خصوصی ساختن این فیلم ها سودآور نیست.
تازه آن هم براساس بازاری که به وجود آوردیم تماشاگر حوصله تماشای این نوع فیلم های جدی را ندارد. این نقطه ضعف تماشاگر و سوءاستفاده از بی حوصلگی تماشاگر در نهایت باعث می شود این بازار به وجود بیاید. من حداقل انتظارم این بود که وقتی چنین طرحی که مستقیم به یکی از مهم ترین معضلات ملی (کم آبی و…) پرداخته ارایه می شود آنها (مسوولان ذی ربط) وقتی برای مطالعه آن صرف کنند. دررابطه با موضوع بحران آب و دریاچه ارومیه تحقیقات زیادی انجام دادم و جزئیات را به خوبی می دانستم. در دوره ای که من روی این پروژه تحقیق می کردم وزرای مربوطه کاملا اطلاع داشتند و می دانستند که مملکت دچار بحران کمبود آب می شود.
دیگر انگار واضح است که مردم دقیقه نودی هستیم. برای بحران ها باید برنامه ریزی از قبل داشته باشیم که نداریم. اساسا یکی از ویژگی های هنرمندان این است که از زمانه خود جلوتر باشند و چیزهایی را ببینند که دیگران درک نمی کنند و نمی بینند. مثل طرح بحران کم آبی و مشکل دریاچه ارومیه: اما همه توضیحاتی که دادید دلیل بر مهاجرت شما نمی شود.
راستش را بخواهید نوع برخورد مسوولان سینمایی من را ناراحت کرد و به من بر خورد. از طرفی بیکاری و مشکلات مالی به من فشار آورد و وقتی پیشنهاد ساخت سریال در استانبول به من شد باعث شد روی این موضوع فکر کنم.
از چه جهت؟
من عاشق استانبول هستم. به نظر من استانبول یکی از زیباترین شهرها و بهترین لوکیشن برای فیلم ساختن است. مهم تر اینکه من خاطرات خوبی از این شهر دارم. سال ۱۹۹۰ لاله طلایی برای فیلم «نار و نی» را از جشنواره استانبول دریافت کردم. نکته مهم دیگر اینکه آنها به من گفتند که در سریالم با بهروز وثوقی و فرامرز اصلانی همکاری خواهم کرد: آن هم دو هنرمندی که من در دوران کودکی و نوجوانی پشت کتاب های درسی عکس آنها را می چسباندم.
خب وقتی من می بینم که من کارگردان در مملکتم سرخورده ام و نمی توانم کار کنم و در سراشیب تند افسردگی قرار گرفتم که تنها راه علاجش کار کردن است چه تصمیمی باید بگیرم؟ این مهم ترین دلیل من برای رفتنم شد. برای اینکه راحت تر بتوانم از شر افسردگی ام خلاص بشوم و فکر کنم و کار کنم.
البته دلیل مهاجرت هنرمندان مختلف سناریوهای مختلفی دارد. اما بی انگیزگی مهم ترین دلیل مشترک همه آنهاست، همچون بهرام بیضایی.
قدر آقای بیضایی را ندانستند. مقام استادی ایشان بر همه مسجل است. به نظر من دولت باید به بزرگان فرهنگ و هنر خود هر ساله سوبسید دهد تا حداقل یک نمایش در سال روی صحنه ببرند یا هر دو سال یک فیلم بسازد تا شاهد اتفاقات خوب در عرصه فرهنگ و هنر باشیم. وقتی دولت این کار را نمی کند هنرمندان رفتن را ترجیح می دهند.
رفتن برای خیلی از هنرمندان ما اتفاق می افتد. ولی شاید شبکه ماهواره ای برای ادامه کار شما و برای تفکر و نگرشی که دارید کوچک بود. از شما توقع نمی رفت.
برای شما وضعیت کاری و روحی خودم را توضیح دادم وقتی می دیدم در ایران چیزی برای ماندن ندارم. باید در اتاقم بنشینم طرح های بی سرانجامم را نومیدانه دنبال کنم. واقعا می گویم که در سراشیبی افسردگی حاد بودم که نزدیک بود افسرده شوم. به هر حال پیشنهاد اغوا کننده ای بود که پذیرفتم.
شبکه های ماهواره ای را تماشا می کردید؟
(می خندد) جالب همین است که این شبکه های عامه پسند را که عمدتا سریال ها و فیلم های دوبله شده پخش می کنند را نه می دیدم و نه الان می بینم. من فیلم دوبله شده را نمی توانم تحمل کنم. فیلم سنگاپوری هم که باشد را با زیرنویس می بینم. برای من مهم نبود چه کسی تهیه کننده کارم است مهم برای من این بود که کاری به من پیشنهاد شده و به هیچ عنوان قرار بر سیاه نمایی علیه کشورمان که نیست. اتفاقا موضوع سریال به مسائل راجع به مهاجرت و مشکلات مهاجرت مربوط می شد.
نزدیک به دو سال است که به ایران برگشتید. الان شرایط کار برای شما راحت فراهم می شود؟
خیر. وضعیت به مراتب بدتر هم شده. سیری است که شروع شده به صورت سینوسی رو به پایین است. کدام سرمایه گذاری است که در شرایط فعلی پول دارد که خرج کند و توقع داشته باشد هفت ماه دیگر سه برابر فیلم بفروشد که تازه به پول اصلی خود برسد؟ به نظر من نفس سرمایه گذاری برای ساخت فیلم در شرایط فعلی علامت سوال به وجود می آورد. من باور نمی کنم که در شرایط بحرانی وضعیت اقتصادی کسی آن قدر عاشق سینما باشد که چند میلیارد خرج ساخت فیلم کند. اصلا معادله جور در نمی آید سرمایه های کلان که بودجه های میلیاردی دارند و اقدام به تولید فیلم می کنند و دستمزدهای کلان می دهند ممکن است چیزی جز پولشویی نباشد.
بیشتر توضیح می دهید؟
ببینید مثلا سرمایه هایی که برای فرار از مالیات، اسما در کار فرهنگی سرمایه گذاری می شود ولی در واقع یک نوع پولشویی است زیرا مانند هر سرمایه گذاری صرفا اقتصادی آنها خواهان سود بی شمار هستند پس بنابراین سرمایه ای که قرار است در جهت فرهنگی صرف شود خرج فیلم های سطحی و بعضا ضدفرهنگی با بازیگران «پولساز» می شود.
در این شرایط چه انتظاری است که سرمایه گذاری سراغ فیلمسازانی مثل من بیاید.
همچنان به سینمای با مولفه های «نار و نی» علاقه دارید؟
بله در این مدت تنبیه نشدم و آدم هم نشدم (می خندد).
منظور این بود که به سینمای با مفاهیم خاص و شاعرانه تعلق خاطر دارید؟
باید ببینیم اصلا تعریف سینما چیست؟ برای من فیلمسازی یک زبان است مثل دیگر هنرها نقاشی یا شعر که می توانید با آن زبان سخن بگویید و خلق کنید. می توانیم فیلم های کاباره ای مجاز با انواع شوخی های سخیف و نیمه رکیک بسازیم و هم می توانیم فیلم هایی در جهت ارتقای فرهنگی جامعه بسازیم و به پیشرفت فرهنگی جامعه کمک کنیم.
وقتی فیلم «نار و نی» را ساختم این شانس را داشتم تا در کشور های مختلف با مخاطبان گوناگون فیلم و عکس العمل ها را مشاهده کنم وقتی می بینم به عنوان مثال تماشاگر کانادایی در مونترال بعد از دیدن فیلم «نار و نی» هیجان زده می شود و اشک می ریزد خیلی برایم شوق انگیز است و مرا به این نتیجه می رساند که از این زبان به درستی استفاده کرده ام پس باید همین زبان را ادامه دهم. البته می توانم لحن این زبان را تغییر دهم و در سینمای کاباره ای کار کنم اما نمی خواهم بعد از ۳۰ سال کار کردن در سینما به باورهایم خیانت کنم.
تصمیم داشتید همین نگاه را در سریال تان در استانبول دنبال کنید؟
به نکته درستی اشاره کردید. کارگردانی و فیلمسازی برای من دو نگاه مختلف است. کارگردانی یک مدیریت هنری است اما فیلمسازی یک تالیف است و فیلمساز سینما را به عنوان یک زبان انتخاب می کند که دغدغه ها و برداشت های خود از زندگی را منتقل کند. در بخش فیلمسازی کارگردانی و مدیریت هنری و تکنیکال قرار می گیرد. اما هر کارگردانی لزوما فیلمساز نیست. فیلمسازی یک سبک زبان است.
با این توضیحات ساخته های شما در شبکه های فارسی زبان بیشتر بر مبنای کارگردانی بوده و یک مدیر هنری.
بله صرفا کارگردانی بود. به عنوان فیلمساز باید حرفی و دغدغه ای برای ساختن فیلم وجود داشته باشد. معتقدم سه فیلم بیشتر نساختم. «نار و نی» «تک درخت ها» و «مواجهه». حتی «شاید عشق نبود» فیلم سینمایی من نیست.
اما قبول دارید فیلم «نار و نی» در کارنامه شما رتبه ویژه تری دارد و جایگاه شما را به عنوان فیلمساز تثبیت می کند.
با شما موافق هستم. اما ظرف و مظروف را باید هم نگاه کنیم. وقتی دهه شصت سینما راه اندازی شد ما فیلمسازان از یک طرف نوعی آزادی عمل داشتیم و از طرف دیگر با محدودیت هایی همراه بودیم. «نار و نی» فیلم اول و به نوعی تماما فیلم خود من است. از نوشتن طرح داستان گرفته تا نگارش فیلمنامه کارگردانی، تهیه و جذب سرمایه همه برعهده خودم بود. برای تهیه سرمایه از اطرافیانم قرض گرفتم. با خون و دل فیلم «نار و نی» را ساختم حتی می توانم مدعی شوم فیلم «نار و نی» از اولین فیلم های مستقل سینمای ایران بعد از انقلاب بود.
فیلم «مواجهه» با وجود داشتن ساختار متفاوت اما راضی کننده نیست.
خب شما باید ببینید بعد از ساخت «نار و نی» برای من چه اتفاقاتی افتاد.
البته «مواجهه» محصول سال ۸۳ است و توقع یک فیلم به روز را نباید از آن داشت قطعا دچار مشمول زمان شده.
اینجا تفاوتی که بین تعاریف فیلمسازی و کارگردانی برای شما گفتم وجود دارد. معتقدم کارگردان هایی که مدام کار می کنند مجالی برای اینکه ذهنیت خود را دنبال کنند، ندارند و فرصت کمتری برای تعمق دارند. در عمل کارگردانی کار راحتی نیست. مدیریت ظریف هماهنگی بین ده ها نفر با تخصص های گوناگون در چارچوب زمان معین است. آنهایی که زیاد و مرتب کار می کنند فرصت کمتری برای بازنگری کار خود دارند و به علایق و ذهنیات خودشان در هنر فیلمسازی توجه نمی کنند.
به نظر می آید حتی کسانی که کمتر کار می کنند نظرات شخصی خود را در فیلم ها محسوس یا نامحسوس لحاظ می کنند.
دقیقا. بعد از نار و نی که کاندیداهای مختلف جشنواره های مختلف شد تصمیم داشتم فیلم کوتاه «گلدان شمعدانی» نوشته احمدرضا احمدی را بسازم. وقتی به آقای بهشتی گفتم می خواهم فیلم کوتاه بسازم، خندید. گفت بعد از فیلم بلندت که جوایز فراوانی گرفته فیلم کوتاه بسازی؟ گفتم چه فرقی می کند؟ من با این گونه استدلالات مخالف بوده و هستم. بعد از «نار و نی» مدام مشغول نگارش فیلمنامه بودم و اصرار داشتم به زبان خودم وفادار بمانم. روی طرح ها و قصه هایی کار می کردم و وقت می گذاشتم که حرفی برای گفتن داشته باشد. این طرح ها و فیلمنامه ها در ژانرهای مختلف بود. حتی در ژانر وحشت هم فیلمنامه نوشتم. طی دوازده سال فیلمنامه های مختلف نوشتم. خیلی تلاش کردم و مدام سرخورده می شدم.
ساخت «تک درخت ها» چگونه اتفاق افتاد؟
مجموعه قصه ای از هوشنگ مرادی کرمانی به نام «لبخند انار» منتشر شد که من از چهار قصه پیوسته در آن خیلی خوشم آمد و احساس همذات پنداری با آن کردم. به بیان دیگر در افسردگی و سرخوردگی که بودم انگار این قصه ها وصف حال و روز من بود. باید اشاره کنم که از اواسط دهه هفتاد ضعف فیلمنامه ها و استفاده از اقتباس در فارابی مطرح شده بود. رفتم سر صحنه فیلم «هفت پرده» که همایون پایور را ببینم با مهدی کریمی آشنا شدم (ورا هنر) که تولید فیلم های بزرگی از سینمای ایران از جمله رنگ خدا را برعهده داشت. فیلمنامه ای که براساس آن چهار قصه نوشته بودم را خواند و برای تولید آن اعلام آمادگی کرد. فیلم را به مرحله تولید رساندیم بعد از تولید و در مرحله تدوین ورا هنر ورشکسته شد. آن هم شرکتی که «رنگ خدا» را به سونی فروخته بود. متاسفانه انگار شانس با من همراه نبود و فیلم در قوطی ماند تا سال ۸۴٫ از فارابی که تک درخت ها و چهار فیلم دیگر وراهنر به آنها واگذار شده بود به من زنگ زدند که فیلم را تمام کنم که در جشنواره سال ۸۴ در بخش مسابقه و همین طور بین الملل شرکت کند و شرکت هم کرد. اتفاقا خانم نظریه، سعید پورصمیمی و آقای پایور کاندیدای دریافت جایزه و سیمرغ شدند. همان سالی بود که سیمرغ طلا به یک فیلم ایرانی با هویت ملی تعلق می گرفت که با تقدیر از تک درخت ها به فرش ایرانی ساخته ده کارگردان اهدا شد.
فیلم اولم سال ۶۷ ساخته شد و سال ۶۹ اکران شد. فیلم دومم تک درخت ها را سال ۷۹ ساختم و سال ۸۴ فقط در جشنواره نمایش داده شد و فیلم مواجهه را سال ۸۳ ساختم و ۹۷ فرصت نمایش پیدا کرد.
چگونگی اکران و ساخت فیلم های شما کلاف پیچیده ای دارد.
کارم به آسایشگاه روانی نکشید خودم تعجب می کنم. شاید این نشان از صبر و سماجت من است. این اواخر حرص و ناراحتی من به خشم تبدیل شد. باور کنید به خاطر پافشاری روی باورهایم بسیاری از درهای سینما را به روی خود بستم. تن به هر کاری ندادم تا خودم را به عنوان یک فیلمساز مستقل حفظ کنم.
و فیلم مواجهه؟
از آنجایی که از بچگی با کتاب مانوس بودم و همچنان مطالعه و کتاب خواندن بخشی از اوقات مرا به خود اختصاص می دهد. ادبیات امریکای جنوبی و رئالیسم جادویی بسیار مورد علاقه من بوده و هست و از خواندن آثار نویسندگانی چون مارکز، فوئنتس، کورتاسار، بورخس و… .همیشه لذت برده ام. در میان آنها به خصوص آثار بورخس برایم جذابیت بیشتری داشته و دارد. در آن زمان باتوجه به اتفاقاتی که بر من و فیلم هایم گذشته بود لابه لای قصه های بورخس به «مواجهه» برخوردم که قصه پیچیده خوبی داشت و برای من هم داستان مواجهه دو چاقو در زمان های مختلف جذاب بود. فیلمنامه را نوشتم و برای ساخت آن با بعضی از دوستان و همکاران صحبت کردم به من گفتند قصه پیچیده است ولی با وجود این سرمایه گذار برای این فیلم پیدا شد.
با جهانگیر کوثری به عنوان تهیه کننده قرار شد مواجهه را بسازیم و در دفتر آقای کوثری پیش تولید را شروع کردیم. به یکباره سرمایه گذار بدون هیچ توضیحی کنار کشید که من هم در عکس العمل به این رفتار «شاید عشق نبود» با نام قبلی «سه راه حل برای یک مساله» را به صورت ویدیو ساختم. در زمان ساخت این فیلم بود که سرمایه گذار دیگری پیدا شد و این بار با آقای ایرج تقی پور شروع کردیم. به خاطر کمبود بودجه مجبور بودم از بعضی خواسته هایم کوتاه بیایم.
بازی بازیگران در بعضی صحنه ها خیلی اتو کشیده و خشک به نظر می رسید، موافقید؟
زیاد نمی خواستم فیلم متکی به بازیگر باشد و قرار نبود بازی ها دیده شود. چون داستان در کابوس و رویا تعریف می شود و داستان می طلبید که بازی ها به نوعی خشک اجرا شود. فیلم مواجهه به روش سی و پنج گرفته شده و تبدیل به نسخه دی سی پی و دیجیتال کمی از کیفیت فیلم می کاهد. فیلم به لحاظ بصری کهنه نیست. حداقل به لحاظ کیفی فرم جدید و تجربه ای نو است. از بسیاری از فیلم های روی پرده شریف تر است. فیلم براساس اقتباس و برداشت های خودم از قصه اصلی نوشته و ساخته شده. بعد از ۱۴ سال که فیلم را دیدم به نظرم اصلا فیلم بدی نیست. متوجه اشکالات فیلم هستم. در مقایسه با دیگر فیلم های روی پرده نه تنها کم ندارد بیشتر هم دارد. فیلم هایی مثل «مواجهه» که به لحاظ فرم و داستان تجربه ای جدید و اقتباسی است تا زمانی که اکران نشود و مورد نقد قرار نگیرد ضعف و قوتش مشخص نمی شود و معضل فیلمنامه اقتباسی همچنان باقی می ماند. همه جای دنیا از فیلمنامه های اقتباسی استقبال می کنند نمی دانم اینجا چرا با فیلمنامه های اقتباسی خوب برخورد نمی شود.
چرا اکران تا این زمان به تعویق افتاد؟
آن سال این فیلم در بخش خارج مسابقه جشنواره فجر نمایش داشت. سرمایه گذار دلسرد شد و تمایلی برای اکران عمومی آن نداشت و فیلم ماند.
آقای ابراهیمی فر! به عنوان سوال آخر اینکه چرا بازیگری برای شما جدی نیست؟ حال آنکه بازی های شما در چند سال اخیر در چند فیلم خصوصا «ماهی و گربه» ثابت کرد از خیلی بازیگران دیگر توانایی بیشتری دارید. جدی گرفتن هنر بازیگری باعث می شود وقتی موقعیت ساخت فیلم برای تان فراهم نمی شود بازی را تجربه کنید.
از نظر مثبت شما نسبت به تجربه بازیگری ام سپاسگزارم. دلیل اصلی اینکه چرا به قول شما بازیگری را جدی نمی گیرم این است، نخست اینکه من از همان ابتدا بیشتر شیفته زبان سینما شدم تا مسحور بازی بازیگران فیلم ها. برایم یادگیری و استفاده از این زبان هدف اصلی شد.
دوم، بر این باورم که اگر سه رشته (یا حرفه) در فیلمسازی: فیلمنامه نویسی، موسیقی و بازیگری را بیشتر به هنر نزدیک بدانیم بی تردید بازیگری سرآمد آنهاست و بازیگر هنرمند.
بازیگر است که از اعماق ذهن و روح خود شخصیتی را خلق کرده آن را به معرض نمایش گذاشته تا روایتی شکل بگیرد، آفرینشی بسیار ظریف و دشوار که از عهده هر فردی بر نمی آید و من هم مستثنا نیستم. اگر من در ایفای نقشی موفق بوده ام بیشتر برمی گردد به آگاهی داشتنم از ابزار و ساز و کار فیلمسازی که به عنوان کارگردان خودم به دفعات تجربه کرده ام و البته فیلمنامه خوب و کارگردانی آگاهانه در این موفقیت را به هیچ وجه نمی شود نادیده گرفت مثل فیلم «اشکان، انگشتر متبرک و چند داستان دیگر» ساخته شهرام مکری.