نویسنده : الهام یوسفی | روزنامه نگار
ظاهراً همه چیز خیلی طبیعی است. هیچ نشانه‌ای دال بر جنون یا به معنای عامیانه‌اش، دیوانگی وجود ندارد. هیچ کس تصورش را هم نمی‌تواند بکند که پشت یک ظاهر آرام و نجیب، یک بیمار روانی خطرناک وجود داشته باشد. اما قصه فیلم کم‌کم آغاز می‌شود. شخصیت اصلی داستان قرار است در قالب یک انسان روان‌پریش، متوهم، دو قطبی، مبتلا به جنون ادواری، اسکیزوفرنی یا هر بیمار روانی دیگری مقابل دوربین نقش بازی کند و با دیگر کاراکترها، کنش و واکنش نشان دهد. کار بسیار دشواری است. مدت‌ها زمان می‌برد تا یک انسانِ از نظر روان‌پزشکی سالم، بتواند مثل یک شخصیت روان‌پریش مقابل دوربین ظاهر شود و تصویری واقعی و باورپذیر از یک بیمار روانی روی پرده جادویی سینما ارائه دهد. پنهان نمی‌کنیم که دیدن تصویر زندگی یک بیمار روانی، چه یک قاتل یا زندانی و چه شخصیتی مظلوم و منزوی، برای همه ما جذاب و کنجکاوی برانگیز است. همین علاقه باعث شده فیلم ساختن در زیر ژانر درام روان شناسانه برای کارگردان‌های سینمای جهان، موضوعیت داشته باشد. شاید برخی از این فیلم‌ها را بتوان در ژانر وحشت هم جای داد اما حس ترس در این فیلم‌ها با ترس‌های فیلم‌های ترسناک، کاملاً متفاوت است. در این فیلم‌ها ترس نه با حضور یک نیروی ماوراءالطبیعه بلکه به واسطه یک انسان که از درون فروپاشیده و ویرانگری و قتل و خشونت نتیجه این فروپاشی است، به تصویر کشیده می‌شود، ترسی از قدرت لایه‌های پنهان‌تر ذهن. این روزها فضای مجازی پر شده از کلیپ های فیلم «ملی و راه های نرفته اش». فیلمی که محصول تازه شبکه نمایش خانگی است و مخاطب را با یکی دو بیماری روانی آشنا می کند. به همین بهانه در پرونده امروز می‌خواهیم تعدادی از بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای جهان و ایران را که به لحاظ تامل بر بیماری‌های روانی و نقش‌آفرینی یک بیمار، سرآمد هستند مرور کنیم.

با برخی اختلالات روانی که برای فهم متن اصلی به آن نیازمندید، آشنا شوید

اختلال چند شخصیتی | نام علمی بیماری چند شخصیتی، «اختلال هویت‌های تفکیک شده» است که سابقا به نام «اختلال شخصیت‌های چندگانه» شناخته می‌شد. یک اختلال که در آن دو یا چند هویت (یا شخصیت) موازی، کنترل رفتارهای فرد را در دست می‌گیرند. بیمار تحت شخصیت و هویت غالب خود بوده و هرگاه تحت کنترل هر یک از این هویت‌های خود قرار بگیرد، از اتفاقاتی که تحت کنترل بقیه هویت‌ها بوده، خاطره‌ای نخواهد داشت. هویت‌های مختلف فرد می‌توانند تفاوت‌های واضحی در لحن صحبت‌کردن (حتی لهجه فرد)، رفتارها، تفکرات و حتی جنسیت داشته باشند.

اختلال ضد اجتماعی | نوعی اختلال شخصیت است که در آن فرد نمی‌تواند با موازین اجتماعی سازگار شود و در قبال رفتارهایش احساس گناه و اضطراب ندارد. مشخصه این اختلال، اعمال مداوم ضد اجتماعی یا خلاف قانون است، اما این اختلال مترادف با بزهکاری نیست.
اختلال دو قطبی | ازاختلال دو قطبی با عنوان افسردگی- شیدایی هم نام برده می‌شود. کسی که دچار اختلال دوقطبی است، دچار نوسانات خلقی شدید است. این نوسانات معمولا هفته‌ها یا ماه‌ها طول می‌کشد و با آن چه مردم عادی در زندگی روزمره تجربه می‌کنند بسیارمتفاوت است.
اسکیزوفرنی یا روان گسیختگی| اسکیزوفرنیا از نظر لغت از دو کلمه لاتین «اسکیزو» به مفهوم قطع یا جدایی و «فرنیا» به معنی تفکر تشکیل شده است و به طور کلی یعنی جدایی تفکر و به عبارتی، جدایی تفکر از هیجان و رفتار.

آسیب‌های روانی در سینمای جهان و ایــران
اگر به دنبال دیدن فیلم‌هایی با رگه‌های روان شناسانه هستید، بدانید با فهرست عریض و طویلی رو به رو خواهید شد که برای دیدن آن به زمان زیادی نیازمندید و البته هر کدام از فیلم‌ها می‌تواند بهانه خوبی باشد تا درباره یک بیماری روانی خاص بیشتر بدانید. یادتان باشد، همه بیماران روانی، دیوانه و مجنون با حرکات و ظاهر غیر عادی نیستند و گاهی آدم‌های به ظاهر سالم هم بیماری‌های پنهان دارند.

روانی | ۱۹۶۰ | آلفرد هیچکاک
بازیگر نقش روانی: آنتونی پرکینز در نقش نورمن
بیماری: اختلال دو شخصیتی
بدون شک نام سینمای وحشت با «آلفرد هیچکاک» گره خورده است. کارگردانی که استاد دلهره و تعلیق است و مضامین روانی در فیلم‌های او جایگاه ویژه‌ای دارد. اما «روانی» بهترین فیلم او در حوزه روان شناسی است. جالب است بدانید روانی، آخرین اثر سیاه و سفید هیچکاک بود و خودش جایی گفته که می‌خواست فیلمش سیاه و سفید باشد تا کمتر وحشی و خون آلود به نظر برسد. گویا فیلم۰۰۰/۸۰۰ دلار هزینه برداشت، در حالی که ۴۰ میلیون دلار فروش رفت. هیچکاک فیلم‌نامه این فیلم را بر اساس کتاب «روانی» اثر «رابرت بلاچ دک» نوشت و فیلم‌نامه قدرتمند او در کنار بازی بی‌نظیر و باور پذیر پرکینز، نورمن را به یکی از بهترین شخصیت‌های روانی تاریخ سینما تبدیل کرد. لو نرفتن قصه و پایان آن، آن‌قدر برای هیچکاک مهم بود که وقتی تصمیم به ساخت این فیلم گرفت، کل نسخه‌های کتاب را از بازار جمع کرد و وقتی عوامل فیلم، اولین بار در استودیو دور هم جمع شدند، مجبورشان کرد تا دست راست خود را بلند کنند و سوگند بخورند که هیچ گونه اطلاعاتی از فیلم به خبرنگارها و رسانه‌ها نخواهند گفت. هیچکاک به همین قناعت نکرد و در ابتدای کار، صفحات پایانی فیلم نامه را به کسی نداد تا آخر فیلم لو نرود. مهم‌ترین نکته روانیِ هیچکاک، سکانس قتل زیر دوش حمام است. سکانسی که فقط سه دقیقه بود اما از ۷۷ زاویه دوربین و ۵۰ کات برای فیلم‌برداری آن استفاده شد.

برادرم خسرو| ۱۳۹۴| احسان بیگلری
بازیگر نقش روانی: شهاب حسینی در نقش خسرو
بیماری: اختلال دو قطبی افسردگی-شیدایی
فیلم برادرم خسرو در اردیبهشت ۱۳۹۶ در برنامه اکران عمومی قرار گرفت و با استقبال خوبی هم رو به رو شد. فیلم در حقیقت یک درام خانوادگی روان شناسانه است درباره مردی به نام خسرو که مجبور شده برای مدتی در خانه برادر درس‌خوانده، روشنفکر و دندان پزشکش، ناصر، با بازی ناصر هاشمی، زندگی ‌کند. منتها در این مدت بیماری روانی خسرو، بیش از حد انتظار، برادرش را ناراحت و پریشان می‌کند. بازی شهاب حسینی در نقش فردی دو قطبی که باید در لحظات کوتاهی از افسردگی به شیدایی و از شیدایی به حال و هوای افسرده برسد، واقعا ستایش‌برانگیز و نزدیک به واقعیت است. داستان اصلی فیلم قرار است به تقابل میان ناصر و خسرو بپردازد. یعنی جایی که خسرو یک بیمار دو قطبی معرفی می شود و ناصر فرد عاقلی است که می بایست از او مراقبت کند. فیلم به درستی در جریان داستان، توازن عاقل و دیوانه را برهم می زند و این نکته را به مخاطب گوشزد می‌کند که ناصر برخلاف ظاهر آرام و کاریزماتیک خود، وضعیتی بهتر از خسرو ندارد و تنها تفاوت آن ها در این است که ناصر شخصیت اجتماعی قابل قبولی به دست آورده و خسرو بیشتر با رفتارهای هیستریکش شناخته می‌شود. تا جایی که مخاطب در پایان فیلم از خود می‌پرسد که آیا واقعاً ناصر، که خسرو را یک بیمار روانی نامتعادل می‌داند، خودش از نظر روانی سالم است؟

گاو | ۱۳۴۸| داریوش مهرجویی
بازیگر نقش روانی: عزت‌ا… انتظامی در نقش مش حسن
بیماری: جنون و از خود بیگانگی
فیلم گاو را داریوش مهرجویی از داستانی به همین نام در کتاب «عزاداران بَیَل» به قلم نویسنده روان شناس «غلامحسین ساعدی» ساخته است. این فیلم از نخستین فیلم‌های موج نو سینمای ایران بود که فارغ از قدرت داستان، به تصویر کشیدن قصه مش حسن و سیر تغییر شخصیت او با بازی بی‌نظیر عزت‌ا… انتظامی، فیلم را به یک شاهکار ماندگار سینمایی تبدیل کرده است. شاهکاری که در همان سال اکرانش و نیز سال‌های بعد، نظر سینماگران جهان را به خود جلب کرد و رگه های روان شناسانه بسیاری را می‌توان در فیلم دید و تحلیل کرد. مش حسن، روستایی ساده‌ای است که همه دارایی و هویت خود را در وجود گاوش جست وجو می کند و می‌بیند. او بعد از شنیدن خبر فرار گاو که در حقیقت مرگ گاو است و دیگران به عمد برایش قصه فرار را ساخته‌اند، از شدت علاقه به گاو دچار دگردیسی شخصیتی می‌شود و کم کم خود را گاو می‌داند. انتظامی خیلی خوب توانسته این دگردیسی تدریجی را در تغییر میمیک چهره، گشادی چشم‌ها، لحن صدا و همه اعضای خود به نمایش بگذارد. منتقدی درباره او گفته بود: «بازی عزت ا… انتظامی در نقش مش حسن به توصیف نمی آید. عمیق، قوی و صادقانه. در فصل‌های اختتامیه، آن جا که به قالب گاو در می‌آید، بازی او تن را می‌لرزاند.»

درخشش(تلألو) |۱۹۸۰| استنلی کوبریک
بازیگر نقش روانی: جک نیکلسون در نقش جک تورنس
بیماری: اسکیزوفرنی
کوبریک، فیلم درخشش، شاهکار روان شناسانه‌اش را بر اساس رمانی از «استیون کینگ» ساخت. «جک نیکلسون» هم آن قدر خوب نقش نویسنده دیوانه را بازی کرد که تصویر او روی پوستر به عنوان نماد شخصیت‌های روان‌گسیخته سینما برای همیشه در اذهان باقی ماند. در واقع جک نیکلسون تقریباً پس از بازی در این فیلم بود که «پرسونای شخصیت روانی» را به خود گرفت. کوبریک توانسته بود از قابلیت‌های او به نفع فیلمش استفاده کند. نیکلسون هم به‌خوبی توانست تغییر فاز جک تورانس از یک آدم عادی به یک دیوانه‌ تمام‌عیار را با ریتم یک‌دستی بازی کند. البته کوبریک در ساختن این فیلم آن قدر حساسیت‌های تکنیکی به خرج داد که نزدیک بود همه بازیگرانش را به روان‌پریش‌های واقعی تبدیل کند. او یکی از صحنه‌ها را ۱۲۷ بار تکرار کرد. صحنه حمله با تبر ۴۰ بار تکرار شد. درخشش یک فیلم روان شناختی بسیار خوش ساخت و جاودانه هم هست، جایی که نشان می‌دهد چطور شخصیت خوب و انسانی یک فرد معتمد در مقام همسر و پدر، می‌تواند فرو بپاشد و تبدیل به هیولایی غیر قابل وصف شود. این فیلم هشدار می دهد که مبادا هرکدام از ما یک شخصیت خوابیده این گونه داشته باشیم. درخشش قصه خشم است، خشمی که خاستگاهش چیزی نیست جز عقده، حقارت و کاستی های شخصیتی یک انسان. جالب است بدانید صحنه خروج فوران خون از آسانسور سه بار برداشت شد اما باز هم کوبریک راضی نبود؛ نکته سخت ماجرا این بود که آماده کردن این صحنه هر بار ۹ ساعت طول می‌کشید.

بیشتر ببینید
از آن جا که امکان صحبت و معرفی کامل همه فیلم‌های ساخته شده در حوزه اختلالات روان شناسی در این صفحه ممکن نیست، جدولی که در اول گزارش آمده به شما کمک می‌کند با تعداد دیگری از بهترین و شاخص‌ترین فیلم‌های این ژانر آشنا شوید.

خراسان