سینماسینما، نیوشا صدر- محمدرضا نعمتی در کتاب تازه اش، «میان بر کهن الگو برای فیلم نامه»، که مدت کوتاهی است از سوی نشر روزنه به بازار کتاب عرضه شده است، به سراغ اساطیر و کهن الگوها رفته و تلاش می کند با نقبی به رویکردهای کلاسیک و واشکافی ۱۲ فیلم از آثار سینمای جهان که در گیشه موفقیت هایی داشته اند، به نوشته خودش، «نظریه ارسطو که معتقد بود شخصیت همان کنش و کنش همان شخصیت است» را به مجالی برای آموزش عینی بدل کند.

نخستین فصل کتاب، به زبانی ساده به تشریح مفاهیم اسطوره و کهن الگو می پردازد؛ اسطوره به معنای سرگذشتی پرحادثه و غنی، به معنای حکایتی اعجاب آور که بر موجودات فراطبیعی استثنایی استوار است و متمرکز بر پیدایش و بنیاد پدیده ها و کهن الگو به مثابه گرایشی غریزی که ابتکار عمل و نیروی مختص خود را داراست.

فصل دوم، ذکر خلاصه ای است از مراحل دوازده گانه سفر قهرمان و شرح کوتاهی بر هر کدام. مراحلی که عبارتند از:

دنیای عادی، دعوت به ماجرا/ رد دعوت/ ملاقات با استاد/ عبور از نخستین آستانه/ آزمون ها، متحدان، دشمنان/ راه یابی به ژرف ترین غار/ آزمایش/ پاداش/ مسیر بازگشت/ تجدید حیات/ بازگشت با اکسیر. و البته که لزومی ندارد تمامی این مراحل تمام و کمال رعایت شوند، یا به ترتیب فعلی رعایت شوند.

دنیای عادی توصیف کننده وضعیت فعلی قهرمان و جایگاه او در جهان داستان است. دعوت به ماجرا، چالشی است که به این فضای عادی ضربه می زند و قهرمان را ناگزیر از ترک آن یا دست کم اندیشیدن به ترک آن می کند. رد دعوت، مرحله تردید است و نعمتی در کتاب درباره اش می نویسد: وسواس، روی گردانی و تردید کارکرد دراماتیک مهمی دارند؛ به مخاطب نشان می دهند ماجرا خطرناک است. این جست و جو، نه کاری بی اهمیت و کوچک، بلکه ریسکی پرهزینه و سنگین است که چه بسا به قیمت هستی قهرمان تمام شود.

مرحله چهارم، یعنی ملاقات با استاد، ملاقات با شخصیتی دانا که می تواند با نقاب ظاهر شود و انگیزه و دانش عبور را به قهرمان پیشکش کند. عبور از نخستین آستانه معادلی است برای نقطه پیرنگ یا نقطه عطف در ساختار سه پرده ای. مطابق آنچه در کتاب آمده، نخستین آستانه می تواند عملی ارادی باشد که طی آن قهرمان با تمام وجود درگیر ماجرا می شود، یا به اجبار در آستانه آن قرار می گیرد، بی آنکه چاره ای جز آغاز سفر داشته باشد.

در مرحله آزمون ها، متحدان، دشمنان قهرمان در معرض رشته ای از آزمون ها و چالش ها قرار می گیرد که غالبا موانعی دشوارند و هدف از آنها آماده کردن او برای آزمایش های بزرگ تر پیش روست. راهیابی به ژرف ترین غار، مرحله ای است که قهرمان پس از سازگاری با دنیای ویژه اکنون باید وارد منطقه ای میانی شود که بین مرز و مرکز سفر قهرمان قرار گرفته است. اینجا جایی است که او با بزرگترین شگفتی و ترس رو به رو می شود. آزمون نهایی یکی از اوج های داستان و رخداد اصلی پرده دوم است که قهرمان را با بزرگ ترین چالش و هولناک ترین حریف خود (تاکنون) مواجه می کند. مراحل پاداش پیروزی موقت قهرمان است که از مرحله قبل سرفراز بیرون آمده. در مسیر بازگشت، یا نقطه عطف دوم، قهرمان از آستانه ای دیگر گذر می کند، از پرده دو می گذریم و به سومین پرده می رسیم. دوره آرامش به سر رسیده و چه با کمک نیروی اراده و چه به کمک نیرویی بیرون باید از سکون خارج شد. تجدید حیات تکرار دوباره مرحله آزمایش و خطرناک ترین مواجهه قهرمان است و بازگشت با اکسیر پاداش نهایی است.

نعمتی در ادامه به معرفی چند نقاب کهن الگویی ازجمله قهرمان، منادی، استاد، شخصیت متلون، نگهبان آستانه، سایه، دغل باز و معشوق می پردازد. و برای نمونه متلون را شخصیتی معرفی می کند که به نحوی از دید قهرمان داستان دائما در حال تغییر است و با مخفی کردن نیات و علایق خود زیر نقابشان باعث به تردید افتادن یا گمراهی قهرمان می شود. یا منادی استاد و معرف متعالی ترین آرمان های قهرمان است؛ کسی که پیش تر راه را رفته است و از چم و خم آن آگاه است و هدیه دانش و حکمت خود را به دیگران می بخشد و در صورت لزوم، تعلیم می دهد و تربیت می کند.

در فصل سوم با مروری بر مشخصه های بارز برخی خدایان و الهگان اساطیری یونان همچون زئوس، هادس، آپولو، هرمس، آتنا، آرتمیس و… چند و چون یافتن متناظر برای این مشخصه ها در قهرمان های داستانی بررسی شده است. برای مثال هادس، فرمانروای دنیای مردگان را متناظر با شخصیت قهرمانانی قرار می دهد که به شکل گذشته در اجتماع حاضر نیستند و دیگران نیز در حضورشان احساس راحتی نمی کنند، یا آرتمیس را نمونه زنانی می داند که فعالانه اهداف خویش را دنبال می کنند و آتنا را نماینده زنانی جاه طلب که جذب مردان قدرتمند می شوند.

نعمتی در چهارمین فصل کتابش، با ابزار آنچه تا کنون طرح کرده، به سراغ تحلیل ۱۲ فیلم میرود که همه پس از سال ۲۰۰۹ ساخته و با استقبال مخاطب مواجه شده اند.

کتاب «میان بر کهن الگو برای فیلم نامه»، نوشته محمدرضا نعمتی در چهار فصل، ۲۱۲ صفحه و به قیمت ۱۹۵۰۰ تومان در سال ۱۳۹۷ از سوی نشر روزنه وارد بازار کتاب شده است.

منبع: ماهنامه هنر و تجربه