نویسنده: کامبیز نوروزی*

موضوع استفاده غیر مجاز از انواع تولیدات فرهنگی معضلی قدیمی در ایران است. تولیدات فرهنگی اساسا شامل انواع مختلف کالاهایی می شود که به طور اختصاصی برای انتقال فکر یا احساس آفریده شده اند و همچون یک تابلوی نقاشی، کتاب یا فیلم، محصول فعالیت فکری، هنری یا صنعتی است. مقصود از استفاده غیر مجاز نیز این است که بدون کسب اجازه از آفریننده یا مالک حقوق مادی اثر، از آن بهره برداری تجاری صورت بگیرد. اما در این زمینه دو تصور غلط وجود دارد؛ اول اینکه عنوان می شود دولت باید از این تولیدات حفاظت کرده و از حقوق آفرینندگان فرهنگی مراقبت به عمل آورد. دوم اینکه تصور می شود قوانین حقوقی در این زمینه دچار اشکال است.
در توضیح این دو دیدگاه غلط باید عنوان کرد که در کشور قانونی با عنوان حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان وجود دارد که نزدیک به ۴۰ سال از عمر آن می گذرد (و به رغم اینکه موضوعات مربوط به تکنولوژی دیجیتال و اینترنت در آن دیده نشده است)، با وجود این برای حمایت از تولیدکنندگان آثار، قانون خوب و مناسبی است. نکته اینجاست آن کسانی که موظف به حفظ آثار هستند، دولت ها نبوده بلکه این صاحبان آثار هستند که مسوولیت مراقبت از تولیدات خود را بر عهده دارند. آثار فکری و هنری همچون هر کالای دیگری، حقوقی مادی دارد و همان طور که اگر فردی مالک اتومبیلی است، از حقوق خود در زمینه مالکیت آن دفاع می کند، صاحب یک شعر یا رمان یا یک اثر تحقیقی نیز از حقوقی مشابه برخوردار است. در نتیجه همچون زمانی که ماشینی مورد سرقت قرار می گیرد و صاحب آن برای پیگیری حقوق آن به نهادهای مربوطه مراجعه می کند، در اینجا نیز در صورت استفاده غیرمجاز از محصولات فرهنگی، تولیدکننده کالا است که باید در جهت احقاق حقوق خود گام بردارد. ولی متاسفانه در هنرمندان و نویسندگان ایرانی یا دیگر کسانی که این قبیل محصولات فرهنگی را تولید می کنند، تقریبا اراده جدی معطوف به عمل برای دفاع از حقوق مادی خود وجود ندارد و در تمامی ۴۰سالی که از عمر قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان گذشته است، شاید ۵۰پرونده هم در دادگستری تشکیل نشده باشد که کسی علیه دیگری [بر این مبنا] شکایت کرده باشد. مشکل اصلی، گروه های ذی نفع هستند که برای دفاع از حقوق مادی خود اقدام نمی کنند. یک آلبوم موسیقی منتشر می شود و در کمتر از ۲۴ ساعت تمام تراک های آن در اینترنت قابل دسترسی است و با این حال کسی خواهان تعقیب عامل این اقدام مجرمانه نیست. همین مسائل باعث می شود که دفاعی از صاحبان آثار انجام نشود.
در این بین سوالی که مطرح می شود این است که چه دلیلی وجود دارد صاحبان آثار اقدامی در این جهت انجام نمی دهند؟ دلیل این امر به اقتصادی نبودن بخش های زیادی از نظام تولیدات کالاهای فرهنگی باز می گردد. در واقع کالای فرهنگی به عنوان کالای اقتصادی در فرهنگ عمومی و حتی صاحبان آثار به خوبی تبیین نشده است. هر کجا که بیشتر شفاف سازی صورت گرفته، پیگیری حقوق هم بیشتر شده است. به عنوان مثال در سال های اخیر صنعت سینما در این زمینه نسبت به بخش های دیگر موفق تر عمل کرده است.
ضمن اینکه ناگفته نماند یکی دیگر از مهم ترین دلایل عدم پیگیری صاحبان آثار به تحلیل هزینه و فایده آنها از پیگیری حقوقی بازمی گردد. ممکن است طولانی بودن روند پیگیری یا مواجهه با افرادی خاص از همکاران یا هر دلیل دیگری، تمایل صاحب اثر را نسبت به پیگیری حق خود کمرنگ کند. به هرصورت ممکن است بخشی از این ملاحظات درست باشد، اما به صورت کلان و از نظر پیشبرد فرهنگ دفاع از حقوق مالکانه در کالاهای فرهنگی قطعا خلل ایجاد خواهد کرد. مساله مهم این است که اگر گروه های ذی نفع اعم از انواع و اقسام آثار فرهنگی برای تحقق حقوق خود تلاش نکنند، حمایت از مالکیت معنوی در ایران ناممکن خواهد بود.
* برگرفته از گفت و گوی ایشان با باشگاه اقتصاددانان

* پژوهشگر حقوق مطبوعات

□

روزنامه دنیای اقتصاد،