لادن مستوفی در گفت‌و‌گویی با رضا آشفته در روزنامه «شرق» دیدگاه خود را درباره اثر نمایشی جدید خود و وضعیت سینما و تلویزیون بیان کرده است.

لادن مستوفی این روزها در تالار حافظ در نمایش «نویسنده مرده است»، به نویسندگی و کارگردانی آرش عباسی بازی می کند. البته این نمایش در اجراهای قبلی با بازی ایوب آقاخانی و این بار با بازی خود آرش عباسی انجام شده است. ما در این گفت وگو، هدف مان مرور و شناخت اولیه از بازیگری لادن مستوفی است که در بخش نخست، او تعریف های خود از بازیگری را ارائه می کند؛ بنابراین چندان برای او مدیوم (سینما، تلویزیون یا تئاتر) مهم نیست، بلکه این بازیگری است که برای او مجال رودررویی را فراهم می کند و ما در این منظر سختی مواجهه بازیگر با هنرش را درمی یابیم. مستوفی با فیلم روز واقعه کار شهرام اسدی در سال ۷۳ مطرح شد و پس از آن بارها در آثار سینمایی، تلویزیونی و حتی تئاتری خوش درخشیده است.

شما با وجود آنکه از سینما به تئاتر آمده اید، با اعتراضی مواجه نشده اید… تا آنجایی که من می دانم خدای کشتار، کار علیرضا کوشک جلالی نمایشی بود که ورودتان به تئاتر با آن اتفاق افتاده است؟
نه، اولین تجربه من برمی گردد به جشنواره تئاتر فجر در سال ۷۷، نمایش چرخه آتش بود.

یعنی در اجرای عمومی اش هم بودید؟
نه، اجرای عمومی اش را خانم مهسا مهجور بازی کرد.

چون من اجرای عمومی اش را دیده ام…
بله، من در اجرای جشنواره اش بودم که نویسنده اش آقای پرویز زاهدی و کارگردان اثر سیاوش طهمورث بود. علی اوسیوند، گوهر خیراندیش، محمد حاتمی و من بازیگرهایش بودیم، ولی تجربه خوبی نبود، حداقل برای من تجربه خوبی نبود. البته چرخه آتش اولین تجربه تئاتر من نبود، من قبل از ورود به سینما در شهرستان کار تئاتر می کردم.

در تنکابن؟
بله، در یک گروه کوچک و با متن هایی از پیراندللو و تاگور.

مواجهه اولیه شما با تئاتر چگونه بوده است و اولین تئاتری که باعث شد به هنر بازیگری علاقه مند بشوید و تصمیم بگیرید بازی کنید، چه بوده است؟
خیلی از تئاترها بود. نه فقط تئاتر، خیلی از آثار بزرگ سینمای دنیا و ایران در شکل گیری علاقه من موثر بودند. آدم در هر دوره از زندگی اش یک نوع نگاه دارد. کلا معتقدم تنفس در فضای هنری، باعث رشد در همه جنبه های زندگی خواهد بود. هرچه زمان می گذرد، هنرمند نگاهش پخته تر می شود و یکی از چیزهایی که به هر هنرمندی کمک می کند تا نگاه عمیق تری در حیطه کاری خود داشته باشد، در واقع دانش نیست، بلکه شعور است و شعور را در طول زمان به دست می آوریم. شعور را بر حسب تجربه به دست می آوریم. من چند روز پیش با یکی از دوستانم که استاد مرمت بناهای تاریخی هستند، جلسه ای داشتم. او دانشجویانش را به عمارت مسعودیه آورده بود و می گفت من به سختی دانشگاه را مجاب کردم که اجازه بدهند دانشجویان در فضاهای مرتبط با کارشان باشند و من در اینجا دارم کلاس هایشان را برگزار می کنم. این درواقع فراتر از آن دانشی است که دانشگاه به این بچه ها می دهد. هنرمند با حضور در فضاهای فرهنگی شعور پیدا می کند و این شعور در این سال ها در من به وجود آمده. شاید نگاه اولیه من به تئاتر با درکی که امروز از آن دارم فرق کند. به هرحال علاقه مندی خاصی به این مقوله داشته ام و جادوی صحنه با همه سختی ها و دغدغه هایش آدم را با خودش می برد. بودن در صحنه و زندگی کردن در صحنه، مثل اعتیاد می ماند. همه فکر می کنند که یک گروه بعد از چند ماه تمرین، هر شب یک نمایش را به شکل روتین اجرا می کنند؛ درحالی که هر اجرا یک نمایش جدید است. امکان ندارد۳۰ اجرا عین هم باشد. هر اجرا روح خودش را دارد و از پتانسیل و تاثیرگذاری خودش برخوردار است. من از ابتدایی که وارد تئاتر شدم و حتی زمانی که در شهرستان تئاتر کار می کردم، نگاهم مثل امروز نبود. اندیشه ای برای کارکردن داشتم، اما جایگاهم را نمی شناختم. بیشتر تجربه می کردم تا اینکه بخواهم به یک تصمیم یا آگاهی درونی برسم. روز واقعه برای من یک اتفاق بزرگ بود.

چرا؟
چون با اینکه روز واقعه یک اثر سینمایی بود، خیلی به فضای تئاتر نزدیک بود. هم از جهت متن و هم شیوه اجرا و تمرین هایی که بازیگرها می کردند و صحنه هایی که پرده به پرده، و پلان به پلان طراحی می شد، برای من دقیقا تداعی بازی تئاتر بود. این ادامه پیدا کرد تا سال ۷۷ که اولین تجربه تئاتر را در تهران داشتم که البته تجربه ناامیدکننده ای بود.

چگونه اتفاق افتاد که برای چرخه آتش دعوت به کار شدید؟
خب در ابتدا متن کامل نبود و بخشی از کار صرف بازنویسی و بعد تمرین ها شد. خیلی موقعیت خوبی بود. من در آن سن کم، در کنار بزرگ های تئاتر کار می کردم و این افتخار خیلی بزرگی بود ولی اگر خودم الان بخواهم با یک جوان درواقع کم تجربه تر از خودم که وارد تئاتر شده است، کار بکنم، قطعا شیوه متفاوتی را دنبال می کنم.

فکر می کنم نیاز به مقدمه چینی هایی برای ورود به نقش هست؟
بله، بخشی به روحیات آدم ها بستگی دارد؛ مثلا من ذاتا آدم حسی هستم و با همه چیز، با همه عناصر زندگی، با تنهایی های خودم، با طبیعت و هر چیزی بسیار حسی روبه رو می شوم. من فکر می کنم، احساسِ بازیگر باید در جای درست و به اندازه خرج شود. به هرحال نمی دانم، شرایط کاری آن زمان این طور بوده و الان ۲۰ سال گذشته و شاید دیگر آدم ها مثل آن زمان دیگر کار نکنند. من نمی توانستم درک بکنم که چرا برخی از کارگردان ها سر صحنه سر بازیگر یا دیگر عوامل باید داد بزنند. من این را بیشتر نشانه ضعف می دانم تا نمایش قدرت و احساس کردم آن فضا با روحیه من سازگار نیست. البته من آقای طهمورث را دوست دارم و بعدها با هم کار کردیم. خیلی به ایشان ارادت دارم. من حتی ممکن هست با خواهرم هم نخواهم کار کنم یا ترجیح بدهم با دوستی که الان همکار من است، دوستی کنم تا کار. به هرحال آن زمان من ترجیح دادم در اجرای عمومی نباشم که البته برایم یک پیامد بد داشت و من را سال ها از تئاتر دور کرد.

تا سال ۸۹ و خدای کشتار؟
نه؛ سال ۸۴. من در این سال تئاتر بی حیوان را کار کردم؛ با آقای دکتر عزیزی که مرحوم داود رشیدی، رضا بابک و مجید جوزانی در آن بازی می کردند و متن از اریک ایمانوئل اشمیت بود و در چارسو اجرا شد. از ۷۷ تا ۸۴ پیشنهاد کار تئاتر داشتم که یک مقدار کارهای سینمایی نمی گذاشت کار تئاتر بکنم و از طرفی هم تجربه تلخ «چرخه آتش» تا حدی در من ترس و به نوعی امتناع ایجاد کرد. اما تئاتر بی حیوان تجربه خوبی بود و کارکردن با بزرگانی مانند داود رشیدی و رضا بابک که در عین توانمندی بسیار سعه صدر داشتند و بسیار سخاوتمند بودند، تجربه ای لذت بخش و فراموش نشدنی بود. من همیشه مدیون این سخاوت و مهربانی هستم که به من جرئت داد دوباره خودم را در صحنه محک بزنم. اما چون خاستگاه اصلی ام سینما بود، سعی می کردم بیشتر در همان حوزه کار بکنم. بعد از سال ۸۳ که من آخرین سریال را بازی کردم، تصمیم گرفتم دیگر سریال بازی نکنم.

چرا؟
چون چند سال پیاپی سریال بازی می کردم. خوشبختانه سه سریال بازی کردم که هر سه، هم پربیننده بود و هم بابتشان جایزه گرفتم. اما دوست نداشتم بابتشان در یک مدیوم جا بیفتم و بگویند فلانی بازیگر سریال است یا بازیگر سینما یا بازیگر تئاتر. فکر می کنم بازیگر، بازیگر است و در هر عرصه ای که باشد، باید خوش بدرخشد. این ایده آل من است و نمی دانم چقدر به آن رسیده ام. به هرحال انتهایی ندارد. من فکر می کنم تازمانی که زنده ام باید کار کنم، تلاش کنم و هیچ وقت دست از تجربه اندوزی نخواهم کشید.

شاید به خاطر آن اشاره ای باشد که گفتید باید در فضا حضور داشت و این بیانگر رابطه ای شهودی است که مدام در حال تجربه کردن و کشف کردن هستید و هرچه آدم های دوروبر دقیق تر باشند، این تجربیات نیز دقیق تر خواهند شد؟
بله؛ آدم ها باید از جنس همان مکاشفات باشند و فضایی که در آن حضور دارند. زیاد آدم قیدو بنددار ی نیستم و وقتی حس می کنم قیدوبندها دورم را گرفته اند، سریع این تارها را پاره می کنم و می آیم بیرون. من آن سال ها دیگر سریال کار نکردم، حتی کارهای فاخری مانند مدار صفردرجه، نرگس، کلاه پهلوی و میوه ممنوعه به من پیشنهاد شد. اما با عذرخواهی گفتم که می خواهم از این فضا فاصله بگیرم. می خواستم بیشتر سمت سینما بروم.

در اینجا باید جاذبه ای باشد که شما را برای مثال از سریال دور و به سینما نزدیک تر می کند؟
نه؛ به هرحال نمی گویم سینمای ما ایده آل است یا فیلم هایی که من بازی کرده ام، چنین است. از همان سال ها احساس کردم قیدوبندها در تلویزیون زیاد می شود و این یک مقدار کار بازیگر را سخت می کند. تو می خواهی خودت باشی؛ اما این قید و بندهای دست وپاگیر باعث می شود خودت نباشی. یا باید از این فضا فاصله بگیری یا تن به شرایط بدهی. خب من راه اول را انتخاب کردم. برخی می گویند بازیگری در تئاتر از بازیگری در سینما و تلویزیون سخت تر است. من اصلا به این حرف ها اعتقادی ندارم.

بازیگری در کل سخت است و فرقی نمی کند در چه مدیومی باشد؟
بله؛ بازیگری بسیار سخت است؛ اگر کارت را جدی بگیری. بازیگر سینما و سریال باید بسیار هوشمند و با قوهء تخیل بالا باشد. من شکل ایده آل قضیه را نگاه می کنم چون هم بازی خوب داریم و هم بازی بد. یک بازیگر سینما درعین حالی که یک صحنه حسی را بازی می کند، هم زمان باید به مونتاژ و موقعیت دوربین هم فکر کند و خیلی چیزهای دیگر. باید ذهنی سیال با قوه تخیل قوی داشته باشد چون تو باید خودت را ببینی، جای نور، موقعیت بازیگر مقابلت، لحن صدا، اندازه تصویر، اینکه شما در کجای پلان و چه کادری قرار گرفته ای و این احساس شما در کجای قصه باید خرج شود. همه اینها در یک زمان و یک لحظه از ذهن بازیگر عبور کرده و در تصویر ثبت می شود.

پراکندگی نماها و دکوپاژ باعث می شود که بازیگر باید نسبت به همه چیز دقیق تر بشود و این انسجام را در ذهن اش ایجاد بکند؟
بله؛ باید این انسجام را در ذهن اش طراحی کند و البته باید بداند کجاست و چقدر از احساسش را دارد خرج می کند. اما در تئاتر تو صحنه هایی داری که به اندازه تلویزیون و سینما نیست. آنجا مال خودت هست و صحنه مال بازیگر است. احساس و تصویری که برای تماشاچی داری نشان می دهی، کاملا مال خودت هست و این در واقع درک و دریافت شماست که موفق شدن یا موفق نشدن شما را نشان می دهد.

فکر کنم تئاتر بی حیوان ترغیب کرد که همچنان تئاتر کار کنی؟
بله؛ من بعد از آن، یک تله تئاتر به نام استاد معمار نوشته هنریک ایبسن را به کارگردانی هادی مرزبان بازی کردم. تنها تجربه تله تئاترم بود. تجربه خوبی بود و من آن کار را دوست داشتم. اما ترجیح می دهم تئاتر کار کنم و نه تله تئاتر؛ هرچند که دیگر تقریبا تله تئاتری ساخته نمی شود.

شاید به دلیل آنکه سرعتی که در تولید تله تئاتر هست و مانع از انجام تمرین های به اندازه می شود، مانع از تجربه مجددتان در این زمینه شده باشد؟
بله؛ این هم می تواند باشد. اما تمام دلزدگی من از تله تئاتر به همین ختم نمی شد.

مثلا ایبسن ماه ها تمرین می خواهد؟
دقیقا، چیزی بین تئاتر و تلویزیون، یا تئاتر و فیلم. استاد معمار متن بسیار سنگینی است و بار عرفانی عجیبی دارد که اگر روح اثر درک نشود، حاصل کار چندان خوشایند نخواهد بود و اساسا فکر می کنم چنین متنی نباید برای تلویزیون ساخته می شد. کار شامل بعضی ممیزی ها شد. در داستان، استاد معمار کارش ساخت برج کلیساست و به خاطر مرگ فرزندش از خدا روی گردانده است؛ اما تلویزیون این استاد کلیساساز را تبدیل به استاد برج ساز کرد و کلا مفهوم داستان دگرگون شد و توجیه گر پریشانی دنیای درونی آن آدم نبود. آن فرشته ای که وارد زندگی او می شود که تغییرش بدهد… دیگر از بین رفت. من خیلی سر خورده شدم که چرا نباید یک متن در تلویزیون به درستی کار شود.

ممیزی شدید باعث شد دلخور بشوی؟
بله تصمیم گرفتم از آن فضا فاصله بگیرم. هرچند که ما کلا در این سال ها پسرفت داشته ایم. در زمان خودشان میوه ممنوعه و مدار صفر درجه و نرگس کارهای خوبی بودند، و دیگر از آن دست سریال ها ساخته نمی شود و این باعث تاسف است. در طول ۱۰ سال وقتی کارنامه سریال ها را می بینیم فقط عقب نشینی کرده ایم. این عقب نشینی فقط از ایده آل ها نیست بلکه بخشی از این عقب نشینی به خاطر بقاست. بقا برای بودن و ماندن؛ و این خیلی دردناک است. ما محبوبیت و وجاهت را از دست می دهیم. ما اقبال تماشاگر را از دست می دهیم، تماشاگر ما از تلویزیون رویگردان شده و سریال ها همیشه یک تصویر مایوس کننده برای بیننده دارد و سینما هم به تبع همان شرایط سخت به سمت کمدی های بفروش و بی محتوا رفت. دست کم تا مدتی تنها این چنین فیلم هایی حق حیات داشتند. یک بار به من گفتند چرا تئاتر را انتخاب کرده ای و در سینما کم کاری؟ من گفتم: هنرمند همیشه به دنبال دیده شدن است. دیده شدن نه از این دست که مرا ببینید، بلکه دیده شدن از جنس اینکه حرفم را بزنم و این حرف شنونده داشته باشد. درواقع حرف دوران و زمانه خودم را بگویم. درست است که متن را فرد دیگری می نویسد و کارگردان هم یک نفر دیگر است اما من متنی را انتخاب می کنم که فضای مشترک ذهنی با آن داشته باشم. این همان نکته ای است که باعث شد در۱۰ سال گذشته، تئاتر جانی بگیرد و برخلاف تمام فشارهایی که در این حوزه بوده، تئاتر به نسبت سینما و تلویزیون مبارزه بیشتری را انجام داده و موفق تر عمل کرده است. تئاتر برای حفظ هویت و جایگاهش تلاش سخت تری داشته است و این سختی بیشتر هم می شود. وقتی نگاهی به بودجه های محدود تئاتر بیندازیم و سالن های کم نمایش و حجم عظیم کسانی که در این صف طویل قرار دارند؛ فکر می کنم تنها یک روح مبارز می خواهد تا در این شرایط سخت همچنان کار کند.

البته الان بخشی از تئاتر هم در فضای تئاتر خصوصی به سمت تجاری شدن رفته که ورشکست نشوند و چون سطحی نگر شده اند با مشکل مواجه شده است و تئاتر را از حالت طبیعی اش دور می کند؟
بله. و این اصل بقا به نوعی به تئاتر هم سرایت کرده.

شما نگاهی گسترده دارید و بنابراین شرایط کارت مشکل تر می شود و شاید در درازمدت، هنرمند اگر بخواهد همچنان تاکید بر حفظ اصالت های وجودی اش بکند،بسیار اذیت شود. الان چگونه با این وضعیت کنار می آیی؟
منظورتان در حوزه تئاتر است؟

بله، اما در کل این وضعیت در همه جا دیده می شود؟
بله، در سینمایش هم همین است. زمانی که دولت حمایتش را از فیلم ها کم کرد، کارگردان ها ناگزیر به سمت خودکفایی رفتند. اما به چه شکلی؟ کدام خودکفایی؟ وقتی نظارت و ممیزی در همه ابعاد حضور پررنگ دارد، ما هرگز نمی توانیم مثل همه دنیا بگوییم که سینمای خصوصی داریم. یا سینمای مستقل. نه فقط وزارت ارشاد، خیلی جاهای دیگر هم ارتباط مستقیم با یک اثر سینمایی پیدا می کنند و می گویند این اثر امکان اکرانش نیست به خاطر حضور فلان آدم یا به خاطر مطرح کردن فلان مضمون یا خیلی چیزهای دیگر… . سینماگر از زمانی که قلم به دست می گیرد مدام خودش را سانسور می کند و به این فکر می کند که چه بنویسد؟ چون هیچ حمایتی پشتش نیست. بعد چطور بنویسد که تماشاگر را به سوی سالن های سینما بکشاند؟ در حوزه سینما فردیت وجود ندارد و فرد نمی تواند جریان ساز باشد. ما براساس شرایط اجتماع که روزمرگی مردم است، داریم کار می کنیم. خارج از هر نوع نگاهی به مقوله هنر، سینما یا تئاتر، کاملا این روزمرگی و این شرایطی اجتماعی است که برهنر تاثیر می گذارد. تئاتر و سینما تحت تاثیر شرایط اجتماعی هستند. الان سال هاست که هنرمندانی اصلا کار نمی کنند. چون وارد این بازی و جریان شدند و به مرور حاشیه نشین شدند.

یعنی اعتراض می کنند؟
نه شرایط کارکردن برایشان مهیا نیست. فیلمی را با ترس ساخته و فیلم بعدی را با ترس بیشتر و همین طور در نهایت بدهی ها بالا آمده و شرایط سخت تر شده و دیگر فیلم نساخته است. در تئاتر هم همین طور. هی به مختصرها قانع بوده تا جایی که شرایط سخت تر شده است. البته یک عده هم رشد کرده اند. آنها بنابر نیاز مخاطب امروزی خوراکی را مهیا کرده اند. البته بعضی ها خوب و بعضی ها هم خوب نبوده اند. بعضی ها ذائقه تماشاگر را به انحراف برده و جریان درستی را دنبال نکرده اند. خب، من در این شرایط سعی می کنم برای انتخاب های تئاتری ام سخت گیرتر باشم.

سخت گیری روی متن…؟
بله، سخت گیری روی متن، کارگردانی، شیوه اجرا و… تئاتر سختی های خودش را دارد و من دارم بنابر نیاز درونی خودم، تئاتر کار می کنم. به خاطر پولش کار نمی کنم.

تئاتر اصلا پول و شهرتی که در تلویزیون یا سینما هست را ندارد…
بله… یادم هست سال ۹۰ یا ۹۱ بود، خدای کشتار پر بیننده ترین کار سالن اصلی شد.

در تالار اصلی تئاترشهر یا چهارسو؟
اصلی… ۱۲ هزار نفر کار را دیدند.

اگر بخواهیم سخت گیری تان را در تئاتر ببینیم چه چیز باعث شد در «خدای کشتار» بازی کنید؟
حالا می گویم، ببینید ۱۲ هزار نفر تماشاگر در مقایسه با بیننده میلیونی تنها یک تله فیلم یا قسمتی از یک سریال عدد ناچیزی است و این تازه در بهترین شرایط و در بزرگ ترین سالن تئاترشهر اتفاق می افتد. پس شما در تئاتر صرفا به دنبال دیده شدن نیستید حتی اگر بیشترین مخاطب را هم جذب کنید. این تلاش یک سقف محدودی دارد، تازه در بهترین شکلش… بنابراین یک عشق، یک حس خوب شما را به دنبال خود می کشد.

خدای کشتار؟
خدای کشتار از بهترین متن های خانم یاسمینا رضاست. من متن را بسیار دوست داشتم اما آن شکل اجرا را که از ابتدا هم قرار نبود به آن حد از کمدی برسد، دوست نداشتم بالاخره دوستان کمک کردند و رفته رفته از اجرای اول تا آخر، کلا اجراها متفاوت شد.

یعنی کمدی تر شد؟
بله… که این کمدی سلیقه من نبود.

درحالی که فیلم پولانسکی از خدای کشتار با غالب شدن وجه تراژدی همراه می شود…
نه به طور کامل ولی بله تا حدودی…

اما متن هر دو وجه تراژدی و کمدی را دارد…
بله. متن با ظرافت تمام این دو وجه را در هم تنیده است. بنابراین نیازی نیست که شما بخواهی آن را کمدیِ صرف کنی. اصلا نیازی نیست آن طنزی را که در عمق متن هست، به سطح بکشانی.

همین که در فضای متمدن دچار رفتار غیرمتمدن می شوی، خود وضعیت کمیک هست و از آن سو آن بار خشونت باعث می شود که در آن تراژدی غالب شود؟
بله… بیرون کشیدن شخصیت واقعی آدم ها پشت آن جلای ظاهری و پشت آن صورتک هایی که برای هم می زنند، دقیقا اتفاقی است که اصلا مرز و زمانی ندارد. اتفاقی است که در همه جا و در هر شرایطی واقع می شود. در آن نمایش من دوست نداشتم به خاطر قهقهه های بی وقفه تماشاگران از دریافتم از اثر فاصله بگیرم، اما من در شرایط ناگزیری قرار گرفته بودم، به هرحال باید سعی می کردم در آن شرایط بهترین حضورم را نشان بدهم. قطعا نمی توانستم در آن سطح از کمدی ظاهر شوم چون اعتقادی به آن نداشتم. بله، جایی هست وارد مرز کمدی می شوی که جایش درست هست و زمانش هم… شما در آن لحظه کمدی را به تماشاگر می دهی، درواقع پشت آن کمدی حرف هایت را می زنی. اما آنجا جایش نبود. در آن اجرا آن شکل از کمدی سلیقه من نبود.