سینماسینما، سیدرضا صائمی:
ازجمله متداول‌ترین گونه‌های سینمای مستند مستندهای پرتره و شخصیت‌نگار است که دست‌کم به دو دلیل دارای جذابیت و مخاطب است. یک دلیل درون‌متنی که رمزگشایی یا خوانش بیوگرافیک سوژه است و یک دلیل برون‌متنی که پاسخی است به کنجکاوی و پرسش‌های مخاطب درباره ناگفته و ندانسته‌های سوژه. اما مستند «بانو قدس ایران» به کارگردانی مصطفی رزاق کریمی یک تفاوت عمده با نمونه‌های مشابه دارد. سوژه مستند نه به شکل مستقیم و برآمده از جایگاه و هویت مستقل سوژه، که به دلیل مجاورت و همراهی با شخصیتی دیگر که می‌توان آن را قهرمان پنهان قصه دانست، اعتبار پیدا کرده و شانیت سوژگی یافته است. اگر خانم خدیجه ثقفی همسر رهبر انقلاب نبود، احتمالا این مستند شکل نمی‌گرفت. درواقع در این‌جا پرتره در پرتو شخصیتی دیگر و در نسبت با آن، تشخص یافته و موجب اعتبار اثر می‌شود. بدیهی است منظور از تشخص، تشخص سوژگی در مستند است، نه تشخص انسانی و اجتماعی. درواقع خدیجه ثقفی به دلیل این‌که همسر یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های سیاسی- مذهبی معاصر است، به نقطه کانونی مستند بدل می‌شود، نه به دلیل ویژگی‌های فردی و فردیت ویژه. بااین‌حال او دارای ویژگی‌هایی است که دقیقا برساخته فردیت اوست و اتفاقا همین فردیت و هویت مستقل به‌عنوان یک زن متفاوت در نسبت با موقعیت اجتماعی او به‌عنوان همسر امام(ره) برجسته‌تر شده و جاذبه‌های او را به‌عنوان یک زن معمولی بیشتر می‌کند. جذابیت مستند هم دقیقا برخاسته و متاثر از همین موقعیت خاص است. به این معنا که خدیجه ثقفی از حیث اجتماعی و اقتصادی و خاستگاه خانوادگی و طبقاتی و حتی ویژگی‌های رفتاری و خصلت‌های فردی، کاملا متفاوت از امام(ره) است، که یک مصداق مهم آن این است که او دوست نداشت زن ملا شود، اما شیفته ویژگی‌های اخلاقی امام(ره) شده و تا آخر به‌عنوان همسر پای این انتخاب می‌ماند. این پارادوکس، مهم‌ترین عنصر دراماتیک و چه بسا رمانتیک مستند است که به آن طراوت می‌بخشد و بازنمایی سوژه را جذاب می‌کند. این پارادوکس سویه دیگری هم دارد. «بانو قدس ایران» مستند پرتره‌ای است که شخصیت اصلی آن را در قاب نمی‌بینیم، جز چند عکس و کمی صدایش. او در این‌جا هم در سایه قرار دارد و به جای خودش تصویر و تندیسی از او بازنمایی می‌شود. این نه ضعف، که نوعی تکنیک در روایت سوژه است، اگرچه متکی به موضوع است و عاری از ساختار و خلاقیت فرمیک مستند! روایتی که البته از طریق رمزگشایی از سوژه کانونی به بازنمایی سوژه پیرامونی هم می‌پردازد و به موازات قصه شخصیت اصلی از تاریخ تحولات سیاسی نیز رمزگشایی می‌کند.
ماهنامه هنر و تجربه