سینماسینما، شادی حاجی مشهدی:
خوب این‌که، در حین فیلم‌برداری پشت صحنه یک پروژه بزرگ سینمایی که در گونه و زمان خود قابل اعتنا و بزرگ محسوب می‌شد، فیلم دیگری، موازی با آن، اما با نگاهی متفاوت و مستقل، به کارگردانی محمد کریمی شکل گرفته است.
بهتر این‌که، این فیلم مستقل، مستندی متفاوت از چگونگی تولید یک اثر بلند و قابل اعتنای سینمای ایران است. کارگردان در این مستند می‌کوشد تا با تکیه بر شخصیت اصلی آن یعنی ابراهیم حاتمی‌کیا، یک خط روایی از درونیات، دغدغه‌مندی‌ها و انتظارات حرفه‌ای این کارگردان کهنه‌کار- از آغاز تا پایان تولید- را با تحلیل و نگاه خاص خود بسط دهد.
بهترین افق دید برای محمود کریمی که هم‌زمان تصویربرداری، صدابرداری، کارگردانی و تدوین این فیلم را بر عهده داشته است، آن‌جا شکل می‌گیرد که از دلِ این فیلمِ مستند، یک قهرمان با تمام قصه‌ها و غصه‌هایش جان می‌گیرد. قهرمانی که نه‌تنها در بستر این داستان، بلکه با روایتی واقع‌گرایانه، همه آن‌چه را که برای تولید و ساخت چنین فیلمی در چنته داشته، در معرض ظهور و بروز قرار داده است. تاکید بر خصلت‌های فردی و حرفه‌ای سازنده اثر و هویت‌بخشی به مخلوقی که او آفریده، مهم‌ترین نقشی است که بر تارک این فیلم مستند شکل گرفته است.
در ضرورت وجود فیلم پشت صحنه از گذشته‌ها نیز، برای فیلم‌سازانی که به‌خوبی به ارزش‌های این نوع سینما واقف بودند، به‌واقع عکاسی پشت صحنه – با پیشینه‌ای که به قدمت خود سینما دارد – می‌توانست به منزله آغازی بر شکل‌گیری اولین پشت صحنه‌های امروزی باشد.
برای بسیاری از فیلم‌سازان مطرح سینما مثل کریس مارکر فرانسوی توجه ویژه‌ای به این نوع سینما داشتند، البته امروزه سینماگران حرفه‌ای به «فیلم پشت صحنه» به‌عنوان آرشیوی برای نگه‌داری و حفظ پروسه تولید فیلم نگاه نمی‌کنند. برای این قبیل فیلم‌سازان خلاقیت در ساختن یک فیلم مستند پشت صحنه‌ای، فرای ثبت لحظات تکرارناشدنی تولید، در به وجود آمدن یک فیلم دوم، دارای ارزش است.
این‌طور است که چنین فیلمی می‌تواند به شکلی بالقوه، در معرفی دقیق شخصیت‌ها و عوامل فیلم و در بازشناسی موقعیت‌ها، محیط و فضای فیلم‌سازی و نشانه‌های فرهنگ بومی و حتی سیاسی – اجتماعی، فیلم‌سازان و افرادی که همراه و همکار فیلم‌ساز بوده‌اند، راه‌گشا باشد.
محمود کریمی با پیشینه‌ای از مستندسازی برای تلویزیون و سینما، مستند «خواب ابراهیم» را در مدت زمانی نزدیک به ۸۰ دقیقه و در مدت سه سال ساخته است. هر چند اغلب فیلم‌سازان ناخواسته از این‌که دشواری‌های تجربه ساخته شدن فیلمشان را با مخاطبانشان در میان بگذارند، احساس بهتری خواهند داشت، اما به نظر می‌رسد هدف کریمی از تدوین «خواب ابراهیم» چیزی فراتر از انتقال این تجربه باشد.
چنین مستندهایی بی‌تردید می‌توانند در حکم کارگاه‌های آموزشی پراتیک و بدون حَشو و زواید برای علاقه‌مندان به کارگردانی، فیلم‌برداری و حتی بازیگری باشند.
همان‌طور که از اسم این مستند نیز برمی‌آید، فیلم «چ» تعبیر واقعیتی است که ابراهیم حاتمی‌کیا از رویای ساخته شدن چنین پروژه‌ای در سر پرورانیده است. خواب ابراهیم اشاره به نگرانی‌ها، وسواس‌ها، و حتی کابوس‌هایی دارد که روح حاتمی‌کیا را در تولید فیلم «چ» رها نساخته و او را در حین تولید این اثرِ دشوارِ سینمایی با چالش‌هایی روبه‌رو کرده است.
کریمی ماحصل این تلاش را مخلوقی از اراده یک خالق می‌داند و فیلمش را با عبارت «نحن مخلوقات» آغاز می‌کند و به‌راستی چیدمان و سکان‌داری این اثر سینمایی را محصول درایت کارگردان و همکاری بی‌شائبه عوامل خوب فیلم معرفی می‌کند. برای او ساخته شدن این مستند، تنها از منظرِ ثبت پشت صحنه‌های یک بیگ پروداکشنِ سینمایی جذاب نیست. او مدعی است که این فیلم، یک خواب‌نگاره است! خواب‌نگاره‌ای که با حضور کارگردان در رویای برزخیِ یک بیابانِ بیکرانِ آبی، شروع شده و به امید برای جنبش و تحول درونی حاصل از ساخته شدن این اثر در نهادِ کارگردان و عواملش پایان می‌یابد…
حضور چهره‌های حرفه‌ای و نام آشنای سینمای ایران، از عوامل فنی و صحنه گرفته تا گریم و آکسسوآر، با همراهی گروهی از بازیگران حرفه‌ای سینما و تئاتر، در کنار حمایت‌های خوبِ دستیار کارگردان و کارِ کم‌نقص ِعوامل جلوه‌های ویژه، کلاژ رنگارنگی است که این تابلوی چشم‌نواز را زیباتر می‌کند.
مهم، فقط این نیست که قهرمان این داستان، کارگردانی باشد که قرار است خیال و خوابش، به ناکامی یا امیدواری ختم شوند. مهم، نمایش این تلاش همگانی است، برای رسیدن به یک هدفِ مفروض ِ باارزش.
در این میان، کریمی می‌توانست علاوه بر تاکید بر حس‌وحال ابراهیم حاتمی‌کیا در حین کار و تولید، بر ظرایف شخصیتی و حرفه‌ای او بیشتر تمرکز کند. به جای تکرار کلوزآپ دست‌های او روی کیبورد، از تقابل او با اطرافیان، یا حضور غافل‌گیرانه در خلوت او استفاده بیشتری کند.
محو شدن تصویر و وضوح دوباره آن (فلو و فوکوس)، تمهید رایانه‌ای عامدانه و نابجایی است که به زعم کارگردان، برای القای فضای وهم‌آلود و خواب‌گونه، در نماهای بسته اتاق مشاوره به کار رفته است. هم‌چنین به جای استفاده از نمایش سریع (فست فوروارد) بحث‌ها و گفت‌وگوهای حاتمی‌کیا با مشاورانش بهتر بود از تایم لپس‌های بیشتری استفاده می‌شد که روند پیشرفت پروژه را به‌طور عینی نمایش می‌دهند.
مهم تر این‌که اگر قرار است این فیلم یک خواب‌نگاره باشد و به گمان فیلم‌ساز موازی با ساخته شدن یک پروژه سینمایی نگاهی مستقل و فراحرفه‌ای را پوشش دهد، چرا به جای تاکید بر کنش‌های کارگردان در مواجهه با مخاطرات و دشواری‌ها، تنها به گوشه‌ای از کلافگی‌ها و نگرانی‌های درونی او توجه می‌شود و تقابل او با محیط اطراف از منظر شخصیت حرفه‌ای، در محاق می‌رود و زاویه دوربین بیشتر متوجه بروز ظرفیت‌های فردی و کشمکش‌هایی است که کارگردان به وقت تنهایی با خود دارد. اتفاقا حضور حاتمی‌کیا لابه‌لای متون فیلمنامه‌اش که در لایه‌های متحرک از پیش چشمان بیننده در حال گذرند، می‌توانست دست‌مایه یک کشمکش متعهدانه با کلیت اثر باشد، که درنهایت منتج به برگزینی یک خلوت درونی و مفردانه می‌شود.
واضح‌تر است، اگر بگوییم که چرا کریمی آگاهانه از تلخی‌ها و عیب‌جویی‌های شخصیتِ نکته‌سنج و حساسِ حاتمی‌کیا، این‌گونه کاسته و او را با قداست و معنویتی که در ذهن خود دارد، به تصویر کشیده است؟
مهم‌ترین نقطه قوت فیلم به تصویر کشیدن لحظات دشوار انتخاب فضاها و ساخت ماکت‌های شهری برای آماده‌سازی لوکیشن‌های بیرونی است که در حد یک پروژه عظیم شهرسازی نیرو و زمان بلعیده است.
نمایش تایم لپس آماده‌سازی فضاهای شهری که روند وسیع ساختن این سازه بزرگ را با همت گروه زیادی از تکنسین‌ها و متخصصان نشان می‌دهد، مهم‌ترین فصلی است که فیلم‌ساز در ارائه این تلاش بزرگ و منحصربه‌فرد به مخاطب نشان می‌دهد. سکانس فیلم‌برداری هلی‌کوپتر در حال سقوط که با نماهایی از ساخت جلوه‌های ویژه در فیلم «چ» تدوین شده‌اند، از نکات مثبت و تاثیرگذار دیگر «خواب ابراهیم» است.
جالب، تغییر لحن فیلم است که به انتخاب کارگردان اتفاق می‌افتد. کریمی با این ترفند، چاشنی طنز و شوخی را نیز به فیلم اضافه می‌کند و استفاده از نماهای داخلی اتاق گریم، همراه با گفت‌وگوهای بازیگران و عوامل پشت صحنه از دید این چشم دوم، ثبت حس‌وحالی متفاوت را ممکن می‌سازد.
جالب‌تر این‌که برای مخاطبان این فیلم، کنش‌ها و عکس‌العمل‌های عاطفی ابراهیم حاتمی‌کیا و درگیری‌های ذهنی او برای نمایش وجوه منصفانه و منطقی از شخصیت شهید چمران، دیدنی و شنیدنی است. کریمی، حاتمی‌کیا را فیلم‌سازی صاحب سبک نشان می‌دهد که با زبان کارگردانی مختص به خود سخن گفته، هدایت می‌کند، ایراد می‌گیرد و حتی ناامید می‌شود…
از دیگر سو، دیدنِ شیطنت‌ها، لبخندها و اشک‌های این فیلم‌ساز، برای سینمادوستان و سینماگران قابل اعتنا و جذاب است.
جالب‌ترین اتفاقی که در این فیلم می‌افتد، این است که بیننده درمی‌یابد اگرچه این فیلم پشت صحنه مستندی است که به واسطه یک اثر سینمایی دیگر موجودیت یافته، اما این ثبت و ضبط ثانوی می‌تواند ماحصل خلاقیت و آفرینش هنری یک نگاه دیگر باشد؛ نگاه متفاوتی که از تک تک لحظات پشت صحنه به‌عنوان یک روزنه تازه برای شناخت جهان معنایی کارگردان و گروهش بهره جسته و لحظات جدیدی را خلق می‌کند.
به همین سبب، درست است که وجود لحظات ملال‌آور و دشوار برای عوامل فیلم و سرسختی و لجاجت فیلم‌سازان، از چشم مستندسازان دور نمی‌مانند، اما درمجموع همه پیروزی‌ها و لبخندها در پایان هر سکانس، یا پس از نمایش موفق یک اثر، طبیعت این مستند‌ها را هدفمند و نویدبخش می‌کند و به این مخلوقی دوم، جانی تازه می‌بخشد.
ماهنامه هنر و تجربه