بعد از گذشت پنج سال و طی شدن فرازونشیب هایی چند در صدور مجوز، در نهایت فیلم «عصبانی نیستم» به اکران عمومی درآمد. یکی از نکات درخور تامل، نقش متخصص در رفع مشکلی است که شخصیت اصلی فیلم- نوید- به او مراجعه کرده است. شکایت اصلی نوید که آن را با متخصص در میان می گذارد، تیزخشمی اوست؛ اینکه اشخاص مختلف در بسیاری از موقعیت ها به راحتی او را از کوره به در برده و این میل را در او به وجود می آورند که با آنان به ضرب وشتم بپردازد. توصیه متخصص متمرکز بر دو روش مصرف دارو و خودگویی مثبت است. با وجود به کارگیری خودگوییِ «من عصبانی نیستم» و مصرف نقل ونبات وار دارو، نوید در مواجهه با کارفرمایش که از او می خواهد چکی را نقد کند، نمی تواند خود را کنترل کرده و در نهایت با او به زدوخورد پرداخته و از محل کار خود فرار می کند. در این شرایط، پدر نامزدش نیز از او می خواهد برای خوشبختی دخترش او را فراموش کند و پی زندگی خود برود، ولی نوید از او درخواست می کند یک ماه به او فرصت دهد تا ثابت کند از عهده تامین زندگی برمی آید. تلاش های نوید فرجامی ندارد و به همین علت، عصبانیتش شدت می یابد. او بالاجبار نزد متخصص می رود و داروی قوی تری دریافت می کند. داروی جدید به حدی قوی است که او را کاملا منگ می کند. با این اوصاف، نوید تصمیم می گیرد با پدر ستاره صحبت کند، شاید راه حلی بیابند. با توجه به پایان بندی فرهادی وار فیلم، بیننده هیچ گاه متوجه نمی شود آیا نوید از عهده متقاعدکردن پدر نامزدش برآمده است یا خیر. تصور کنید این فیلم برای دانشجویان دستیاری روان پزشکی یا دانشجویان دوره دکترای روان شناسی بالینی نمایش داده شود. با هدف ارزیابی کیفی مشاوره ای که متخصص موجود در فیلم به نوید ارائه می دهد، به احتمال زیاد نکات زیر از سوی دانشجویان مطرح می شود:
تخصص متخصص: در فیلم به روشنی مشخص نیست متخصص یادشده روان پزشک است یا روان شناس بالینی، ولی با توجه به تجویز دارو، او علی القاعده باید از تخصص روان پزشکی برخوردار باشد. تبحر اصلی روان پزشکان در مداخلات دارویی و تجویز دارو و روان شناسان بالینی در مداخلات روان شناختی و روان درمانی است. در بسیاری از مواقع لازم است هریک، مراجعان خود را به دیگری نیز ارجاع دهند. روان پزشک مراجعی را که لازم می داند علاوه بر مصرف دارو، نقاط ضعف روان شناختی اش را رفع کند، به روان شناس بالینی ارجاع می دهد و روان شناس بالینی نیز مراجعی را که لازم می داند علاوه بر روان درمانی، نواقص سیستم عصبی اش را کاهش دهد، به روان پزشک ارجاع می دهد. البته بعضا روان پزشکانی یافت می شوند که با توجه به گذراندن دوره های روان درمانی، خود روان درمانی مراجع کننده را بر عهده می گیرند، ولی هیچ گاه روان شناسان بالینی مجاز به تجویز دارو برای مراجعه کننده خود نیستند، با وجود اینکه اطلاعات دارویی پذیرفتنی ای دارند.
طرح درمانی: متخصصان مسائل و مشکلات روانی، در ابتدا با اخذ شرح حالی دقیق، مشکل اصلی، دلایل به وجودآورنده، عوامل محافظ، عوامل خطر، پیشینه خانوادگی و وضعیت ارتباطی مراجعه کننده را شناسایی می کنند. این امکان وجود دارد که جمع آوری اطلاعات یادشده حتی تا دو جلسه نیز به درازا بکشد. بعد از این مرحله، متخصص طرح درمانی را برای مراجع در نظر می گیرد؛ داروی مناسب، توضیحات لازم درباره دارو، میزان مصرف، اثرات جانبی احتمالی آن و روان درمانی مرتبط با مسئله فرد، بخش مهمی از اقدامات درمانگر برای کمک به مراجع در حل مسئله اش هستند. درباره موضوعات ذکرشده، بنا بر مقتضیات فیلم سازی، ما به عنوان تماشاگر در جریان این نیستیم که روان پزشک به نوید چه توضیحاتی می دهد، ولی اینکه نوید هروقت که احساس عصبانیت می کند، سر شیشه دارویش را باز کرده و دارو را به دهان انداخته و حتی درصدد نوشیدن جرعه ای آب نیز برنمی آید، دال بر این است که یا او به خوبی متوجه نحوه مصرف داروی خود نشده است یا اینکه سرخود، هروقت که احساس نیاز پیدا می کند، دارو را مصرف می کند. مشخص است که مصرف نامنظم دارو از اثربخشی آن خواهد کاست، کمااینکه در ادامه شاهد هستیم متخصص داروی قوی تری برای او تجویز می کند، ولی شیوه مصرف نوید کماکان مثل قبل است. بدیهی است که می توان به راحتی پیش بینی کرد این بار نیز دارو، آن چنان افاقه ای نخواهد کرد. در رابطه با درمان غیردارویی یا همان روان درمانی، درمانگر به نوید می گوید به خودت بگو «من عصبانی نیستم». علی القاعده درمانگران در دوره های آموزشی با سبک های مختلف روان درمانی آشنا می شوند: روان کاوی، درمان های شناختی- رفتاری و درمان های التقاطی (ترکیبی) از رایج ترین شیوه های روان درمانی اند که هرکدام مختصات خاص خود را دارند. در رابطه با مشکلی مثل تیزخشمی، نمی توان انتظار داشت که به صرف یک توصیه (خودگویی)، مراجعه کننده بتواند بر خشم خود غلبه کند. یاددادن روش هایی مانند تنفس دیافراگمی، آرمیدگی، تصویرسازی ذهنی، بازسازی ذهنی، مدیریت استرس، مهارت های ارتباطی و در نهایت حل مسئله، موثرترین شیوه های روان شناختی برای کمک به افرادی است که توانایی های لازم را برای کنترل خشم خود ندارند. خصوصیات متخصص: یکی دیگر از موضوعات قابل بررسی، خصوصیات متخصص فیلم است. همین که ما چهره او را نمی بینیم نشانه ای است دال بر اینکه درمانگر ارتباط یک طرفه ای را برقرار می کند و بعد از شنیدن توضیحات نوید، نسخه خود را برای او می پیچد ادر فیلم نمی بینیم که متخصص، توضیحات خود را با چه حالت های چهره ای، ژست های دست و حالت نشستن به زبان می آورد، ولی صدای او شاخص مهمی است که اطلاعات قابل توجهی را به ما می دهد؛ تن صدای یکنواخت و عاری بودن صدا از هر نوع احساسی، فضایی را ایجاد می کند که در واقعیت، مراجع را پس زده و به احتمال زیاد مانع می شود که او جذب متخصص خود شود. ذکر این نکته لازم است که مدیریت خشم، جزء دشوارترین توانایی هایی است که یک متخصص می تواند به مراجع خود آموزش دهد؛ بنابراین محقق شدن این هدف درمانی ایجاب می کند که متخصصان خصوصیات فردی و حرفه ای قابل توجهی داشته باشند.روشن است که هدف فیلم ساز، تمرکز بر عوامل اجتماعی در بروز پدیده ای روان شناختی مثل پرخاشگری است. ولی اگر در نظر بگیریم که ارتقای سواد سلامت روان جامعه نیاز به برنامه ریزی مفصلی دارد، قاعدتا یکی از روش ها، ارزیابی های روان شناختی این گونه فیلم هاست. طبیعی است که قرار بر این نیست که کارگردانان در فیلم های خود، مردم را آموزش دهند، ولی پرداخت محتوایی این دست از فیلم ها و تشریح موارد آموزشی آنهاست که می تواند کنجکاوی لازم را در ارتقای سلامت روان و پیشگیری از آسیب های اجتماعی در بخشی از مردم که هنوز انگیزه هایی برای توانمندکردن خود دارند، فعال کند.در پایان لازم است گفته شود که در علم پیشگیری که وظیفه اصلی آن کمک به افراد برای مبتلانشدن به بیماری های جسمانی و درگیرنشدن در انواع آسیب های روانی-اجتماعی است، دو هدف عمده دنبال می شود: هدف اولِ پیشگیری، توسعه سیاست گذاری های پیشگیرانه است به این معنی که برنامه ریزی های ریز و کلان جامعه به گونه ای صورت گیرد که مانع از فعال شدن نقاط ضعف افراد شود. روشن است که مسائل و مشکلات تحصیلی (اخراج از دانشگاه)، شغلی (پیدانکردن شغل مناسب) و فردی نوید (ازدواج) آستانه تحمل او را به حدی پایین آورده اند که تاب و تحمل شرایط ناخوشایند را در او به حداقل ممکن رسانده است. وقتی برنامه ریزی های اجتماعی مبتنی بر به حداقل رساندن این گونه شرایط نباشد، طبیعی است که پیامدهای عدیده ای آشکار خواهد شد. هدف دومِ پیشگیری، تقویت توانایی های فردی افراد است که بتوانند در مواجهه با مسائل و مشکلات رایج در جامعه، با یادگیری تاب آوری، برای رفع آنها ناامید نشده و دست از تلاش برندارند. فیلم «من عصبانی نیستم» به روشنی به هر دو جنبه اجتماعی و فردی نوید پرداخته است؛ شرایط بیرونی باعث آسیب پذیری نوید می شوند و آسیب پذیری نوید حساسیت او به شرایط بیرونی را تشدید می کند. کاهش عوامل خشم برانگیز بیرونی و افزایش توانایی های روان شناختی افراد ملزم به برنامه ریزی های جامعی است تا نوید و امثال او به ورطه نابودی نیفتند.
* روان شناس پیشگیری