درباره اجرای نخست خیلی ها سخن گفته اند و حتی هوشنگ ابتهاج-که البته به اذعان خودشان، بیشتر شنونده ای خوش ذوق هستند- اظهارنظر کرده و هاله ای از عظمت دور این اجرا تنیده و گفته اند که اگر لسان الغیب حافظ زنده بود، دست شجریان را می بوسید. یا به تعبیر زنده یاد سعیدی سیرجانی، بر چنین حنجره ای و صدایی «بوسه تحسین» می زد. همچنانکه دوست محقق و موزیسین ما، فرشاد توکلی، مقاله ای خواندنی درباره زوایای هنری، سیاسی و اجتماعی این اجرا در روز ۱۴ اسفند امسال در سایت نویز منتشر کردند.
درباره اجرای دوم اما تقریبا کمتر سخنی رفته است. اجرایی که با تار پرمایه استاد لطفی ۳۵ ساله در مایه ابوعطا شروع و با آواز استاد ناظری ۳۱ ساله و در اوج آمادگی حنجره و صدا روی شعر حافظ(روز وصل دوستداران یادباد) ادامه یافته سپس در ادامه شعری دیگر از حافظ(نماز شام غریبان چو گریه آغازم) در کرد بیات را می شنویم که تحریرهای مردافکن ناظری را به دنبال دارد. آوازی که به گمان من اجرای سال ۱۳۶۳ استاد لطفی از همین شعر (در آلبوم به یاد درویش خان) نوعی تکرار همین آواز استاد ناظری است اما با دو دانگ صدای آقای لطفی. اجرایی که تنها ۱۹ دقیقه است و نیمه کاره رها می شود. دست کم یا نسخه ای که من گوش کردم تا همین جاست.
صدای ناظری در این اجرا در اوج قرار دارد. این همان صدایی است که نخستین بار وقتی استاد برومند در شورای موسیقی رادیو(سال ۱۳۵۴ یا ۱۳۵۵) برای حاضران گذاشت، جمع استادان همه زبان به تحسین گشودند و در سال بعد(۱۳۵۶) استاد ناظری به عنوان خواننده اول جایزه باربد انتخاب شد.
بعدها آقای میرعلینقی از قول محمودعلی برومند (برادر استاد برومند) برایم نقل کرد که آقای برومند می گفت:«این ناظری شعور آوازخوانی را به صورت ذاتی دارد» و به باور من استاد ناظری نوعی اشراق در آوازخوانی دارد که کمتر کسی از این عطیه برخوردار است.
به یاد دارم شبی در تابستان سال ۱۳۸۹ با استاد بهداد بابایی(ردیف دان و نوازنده برجسته سه تار)، دکتر غلامحسین معتمدی(روانپزشک) و دکتر مصطفی تبریزی(روانشناس) مهمان استاد ناظری بودیم و ایشان آوازی خواند بسیار کم نظیر با سه تار آقای بابایی و پس از اجرا، آقای بابایی به من گفت: ضبط نکردید؟ گفتم: نه؟ گفت: خیلی حیف شد، خیلی حیف شد. درباره همان اجرای سال ۶۰ آقای ناظری می گفت استاد لطفی نوارکاست این اجرای خصوصی را همراه خود داشت و به برخی به عنوان یک نمونه ناب از آواز بداهه معرفی می کرد.
در گفت وگویی که با استاد ناظری داشتم وقتی از او پرسیدم چرا این اجرا را منتشر نکردید؟ گفت: از این کارها فراوان دارم سپس اشاره کرد به اجرا هایی در منزل آقای قیطانچیان(خواننده شهیر آواز اهل تبریز) که به اتفاق زنده یاد جواد آذر و نیز استاد غلامحسین بیگجه خانی چندین اجرای درخشان در همان سال های اول دهه ۶۰ خواندند که الان هیچ نشانی از آنها در دست نیست. امید دوستانی که این نوشته را می خوانند، بتوانند در آن منطقه جست وجویی کرده و نشانی از این اجراها بیابند.
بر خلاف استاد ناظری، استاد شجریان تقریبا تمامی اجراهای خصوصی خود را آرشیو کرده است. آقای شجریان جدای از آواز در زمینه ضبط صدا نیز فردی متخصص بود و عمده آوازهایش در بهترین شرایط صوتی و صدابرداری ثبت و ضبط شده و حتی خود در جایی گفته است که در همان شرایط اوایل انقلاب ۳ بار جای آرشیوش را تغییر داد که از دستبرد در امان بماند.
استاد محمد موسوی نیز برایم تعریف کرد که بیش از ۳۰۰ اجرای خصوصی را با استاد شجریان با بهترین کیفیت صوتی ثبت کردند که بعدها به دلیل اختلافاتی که بین این دو تن ایجاد شد تنها کمتر از انگشتان دو دست منتشر شدند و بقیه همچنان در آرشیو این دو تن موجودند.
در واقع استاد شجریان تمامی آوازهای خصوصی اش را هم مانند اجراهای کنسرت در نظر می گرفت و چه در کیفیت اجرا و چه در ضبط و ثبت همان استانداردها را رعایت می کرد و به همین دلیل است که ما کثرتی شگفت انگیز و در استانداردهای بالای آوازی را از ایشان شاهدیم.
این نکته را از این جهت آوردم که اشاره کنم هنرمندان اگر کمی دغدغه ثبت و ضبط اجراهای خودشان را به خصوص اجراهای خصوصی داشته باشند، هم از خود آثاری درخشان به یادگار می گذارند و هم آنکه جامعه موسیقی را از این اجراها به التذاذ روحی می رسانند. آنگاه ما می توانستیم امروز از دو ابوعطای تاریخی سخن بگوییم. ابوعطایی که استاد شجریان با استاد لطفی در سفارت ایتالیا خواندند و ابوعطایی که استاد ناظری در محفلی خصوصی در سال ۱۳۶۰ خواندند.
*عکس شهرام ناظری را غروب ۱۳ ژوئن ۲۰۲۰ در منزل دوست مشترک مان آقای سیاوش بهبهانی در یکی از شهرهای کالیفرنیای شمالی گرفتم.