«تلویزیون برنامه‌های عادی خود را قطع می‌کند و به حوادث کودتای «ترکیه» می‌پردازد.» یا «تلویزیون با قطع برنامه خود، حادثه ساختمان پلاسکو را به شکل زنده روی آنتن می‌برد.» تعجب نکنید. این جملات معمولا برای زمان‌هایی به‌کار می‌رود که اتفاقی مهم در شرف وقوع است و مهم‌ترین رسانه‌های خبری به‌دنبال کسب خبر برای پوشش لحظه به لحظه آن اتفاق هستند تا بینندگان شبکه تلویزیونی خود را مجاب کنند به شبکه‌های دیگر سر نزنند اما انگار در ایران پیشرو بودن در خبر، خیلی مسئله نیست. یادمان نرفته است که سال گذشته در ماجرای کودتای نافرجام ترکیه، تلویزیون ایران چه حالت ویژه‌ای را تجربه کرد و یکی از استثنایی‌ترین لحظه‌های خود را در تاریخ یک شبکه تلویزیونی ایران تجربه کرد. شبکه خبر، بامداد ۲۶ تیر ۹۵، یک حالت ویژه را تجربه کرد. اخبار لحظه‌به‌لحظه و زنده از کودتای درحال وقوع ترکیه، شبکه خبر را در یکی از استثنایی‌ترین عملکردهای دوران حیاتش از ابتدای تأسیس تا آن زمان قرار داد.در حالی که از استانبول و آنکارا خبر می‌رسید که کودتای نظامی در ترکیه درحال وقوع است، شبکه خبر با خبرنگارهایی که در استانبول داشت، توانست از رقبای رسانه‌ای خارجی‌اش، پیشی بگیرد.
شبکه خبر با گزارش لحظه به لحظه از استانبول و آنکارا و خبرنگارانی که به آنجا اعزام کرده بود، لحظاتی خاص را برای بینندگان خود رقم زد. این درحالی بود که مجید اخوان در آنکارا، نزدیکی تانک‌های کودتاگران به گزارش اسکایپی از ماجرا پرداخت. این نزدیکی با محل وقوع کودتا به قدری بود که مجری شبکه خبر در نهایت به خبرنگار این شبکه در حالی‌که صدای شلیک گلوله به گوش می‌رسید، گفت: «مجید جان، مراقب سلامتی‌ات باش.» این روالی که آن روز شبکه خبر تجربه کرد در همه‌جای دنیا مرسوم است. شبکه‌های تلویزیونی هنگام رخدادهای تکان‌دهنده و ملی، برنامه‌های خود را قطع می‌کنند و ویژه‌برنامه‌های خبری، به انعکاس ابعاد واقعه به‌شکل مستقیم می‌پردازند. این درحالی است که تلویزیون ایران حتی در شرایطی که مهاجمان مسلح به مجلس شورای اسلامی و حرم مطهر امام‌خمینی(ره) حمله کرده‌اند، همچنان به پخش برنامه‌هایی نظیر آموزش آشپزی و… بسنده کرده است. در شرایطی که اخبار غیررسمی و رسمی در شبکه‌های اجتماعی و روی خروجی خبرگزاری‌ها از حدود ساعت ۱۰ و ۲۸ دقیقه آغاز شد، نخستین پرداخت خبری تلویزیون به این رویدادها، ۲۰ دقیقه بعد از اعلام دنیای مجازی بود که با زیرنویس این خبر اعلام شد و سپس در ساعت ۱۱ و ۲۳ دقیقه، شبکه خبر به شکلی محدود، خبر از ورود چند نفر به مجلس و تیراندازی داد. خبر بعدی این شبکه حدود ساعت ۱۲ بود که در خبر کوتاه اعلام کرد که فرد مهاجم در حرم امام(ره) خود را منفجر کرد، خبری که پیش‌ازاین، مردم ایران از آن مطلع بودند.
این درحالی بود که اخبار مختلفی در فضای مجازی در حال دست به دست شدن بود. تمام این اخبار در شرایطی منتشر شدند که صداوسیما بعد از پخش اولین گزارش خبری در شبکه خبر، به پخش برنامه‌های روزمره خود ادامه داد. حتی از نوشتن زیرنویس و اطلاع‌رسانی که از وظایف اصلی رسانه ملی است در این مدت خبری نبود. به عبارت دیگر وظایف اطلاع‌رسانی را شبکه‌های مجازی و خبرگزاری‌ها برعهده گرفتند. تلویزیون گویا فراموش کرده بود وظیفه مهم آرام نگه‌داشتن مردم، اطلاع‌رسانی به‌موقع است؛ امری که تلویزیون آن را نادیده گرفت و پخش برنامه‌های آشپزی یا زیرنویس شهریه مهدکودک‌ها را در رأس اخبار مهم قرار دادند. درحالی که صداوسیما می‌تواند در چنین شرایطی، ضمن انتشار اخبار به‌روز و لحظه‌به‌لحظه که مبتنی‌بر رسالت رسانه‌ای آن است، مانع از انتشار اخبار کذب و شایعات نگران‌کننده شود. سکوت و غفلت خودخواسته تلویزیون ایران، درحالی تداوم یافته که رسانه‌های خارجی و تلویزیون‌های جهانی به پوشش این خبر پرداخته‌اند. رویترز، گاردین، الجزیره، بی‌بی‌سی، سی‌ان‌ان، ایندیپندنت، یواِس‌‌ای تودی، دیلی‌اکسپرس، راشا تودی و واشنگتن‌پست از جمله رسانه‌ها و شبکه‌های خبری هستند که به پوشش لحظه به لحظه از آخرین تحولات این حادثه در ایران می‌پردازند و نکته تلخ در این مورد سکوت تلویزیون است که همچنان به ادامه برنامه عادی خود ادامه می‌دهد.
تلویزیون در برابر حمله به مجلس و حرم امام تعطیل بود
کامبیز نوروزی، روزنامه‌نگار و حقوقدان، ساعتی پس از حادثه عملیات تروریستی دیروز، با انتشار مطلبی به رفتار شبکه خبر و صداوسیما درباره حادثه حمله به مجلس و حرم امام واکنش نشان داد.
در یادداشت این حقوقدان آمده است: «ساعاتی است که اخبار حمله تروریستی به مجلس شورای اسلامی و مرقد مطهر حضرت امام خمینی، در همه خبرگزاری‌های داخلی و خارجی و کانال‌های تلگرامی منتشر شده و لحظه به لحظه انواع اخبار جدیدتر می‌آیند. خبری بسیار مهم که قویا با امنیت ملی ایران مرتبط است. در چنین حادثه‌ای، مدیریت خبر و افکار عمومی همان اندازه مهم است که دفاع در برابر تروریست‌ها در محل عملیات تروریستی اهمیت دارد و تلویزیون، مهم‌ترین و استراتژیک‌ترین منبع رسانه‌ای برای مدیریت خبر و افکار عمومی است تا هم خبرهای درست و دقیق و لحظه به لحظه منتشر کند و هم ضمن خبررسانی، مانع از گسترش ترس و التهاب در جامعه شود که همیشه از اهداف تروریست‌هاست اما مدیریت خبری صداوسیما چنان است که هیچ درکی از وظیفه بزرگ خود در این قبیل موارد ندارد و جز انتشار چند خبر کوتاه و کم‌اهمیت، فرسنگ‌ها از فضای خبری دور است.»
چگونه باید یک حادثه تروریستی را رسانه‌ای کرد؟
یک استاد ارتباطات در پاسخ به اینکه عملکرد رسانه‌های رسمی در قبال پرداختن به اخباری چون حادثه تیراندازی امروز در مجلس و حرم امام(ره) چگونه باید باشد؟ اظهار کرد: در دنیای امروز، عمر محرمانگی و سانسور به‌سر آمده است و دیگر سانسور معنایی نمی‌دهد. اگر رسانه‌های رسمی به بهانه امنیت ملی و نگرانی مردم، تعللی در انتشار انجام دهند و کم و کاستی در پخش خبر داشته باشند، اعتبارشان را از دست می‌دهند و از سویی کنترل شایعه‌ها در شبکه‌های اجتماعی غیرممکن خواهد بود. محمد سلطانی‌فر در گفت‌وگو با ایسنا در پاسخ به این پرسش که رسانه‌های رسمی در بحران‌ها تا چه مرزی مجاز هستند اخبار را منتشر و هدایت آن را به‌دست بگیرند؟ خاطرنشان کرد: درس مبارزه با بحران در رسانه این است که شما از بحران نترسید و با آن وفق شوید. مواجه‌شدن با بحران این است که بتوانید بهترین اخبار و بهترین اطلاعات را به مردم بدهید زیرا اگر رسانه‌های رسمی این کار را نکنند بازار شایعه آن‌قدر وخیم است که غیرقابل کنترل می‌شود. وی در ادامه با اشاره به اینکه مردم در مواقع بحران باید به رسانه‌ها اعتماد کنند، گفت: رسانه‌های رسمی و خبرگزاری‌ها باید دقیق‌ترین خبر را منتشر کنند حتی اگر آن اخبار بدترین اخبار و بحرانی‌ترین باشد. مردم باید سعی کنند از رسانه‌های رسمی اخبار را پیگیری کنند. دکتر سلطانی‌فر سپس با اشاره به وظایف رسانه‌های رسمی در مواقع بحرانی اظهار کرد: اگر رسانه‌های رسمی به بهانه‌ها و دلایلی چون امنیت ملی و ابراز نگرانی مردم، در انتشار اخبار تعلل کنند، قطعا بدانید منابع شایعه‌ای، که خود آن هم بخشی از فضای تروریستی است و می‌خواهند به آن دامن بزنند، فعال می‌شوند و تأثیر خودشان را خواهند داشت.
این استاد ارتباطات، وظیفه رسانه‌ها را مواجهه کامل با پدیده بحران، نترسیدن از بحران و دادن اطلاعات دقیق و سریع در بحران دانست و گفت: در دنیای امروز، عمر محرمانگی به‌سر آمده است؛ به‌ویژه مثل حمله مسلحانه‌ای که امروز در محافل عمومی رخ داده است، دیگر سانسور معنایی نمی‌دهد. امروز تمام موبایل‌ها خودشان خبرگزاری بوده و تمام مردم خبرنگار و جزء رسانه هستند و به همین جهت سانسور، یک معنای غلط است. همان‌گونه که مشاهده کردید در اتفاقات تروریستی در دنیا، از جمله حادثه‌ای که در لندن رخ داد، این تمام مردم بودند که انعکاس خبر را بر عهده داشتند و زمانی هم که اعلام شد چه تعداد افراد کشته شده‌اند، هیچگاه خبری مبنی‌بر اینکه میزان کشته‌ها زیاد بوده و دولت خواسته است پنهان کاری کند، نشنیدیم و همیشه دقیق‌ترین و سریع‌ترین اخبار از بحران‌ها را منتشر کرده‌اند. سلطانی‌فر در پایان با پذیرش اینکه در اتفاقات اخیر، این شبکه‌های اجتماعی بوده‌اند که هدایت اخبار را به‌دست گرفته‌اند، مطرح کرد: سرعت عمل، دقت و نترسیدن از پخش اخبار و سانسور نکردن اخبار در رسانه‌های رسمی باعث می‌شود که شبکه‌های اجتماعی نتوانند اخبار را تحت کنترل خود قرار بدهند. اگر رسانه‌های رسمی در لحظات آغازین حادثه، اخبار را به مخاطب منتقل کنند مردم هم اعتماد خود را به آن رسانه‌ها حفظ خواهند کرد اما اگر به فرض چهار نفر کشته شده‌اند و رسانه‌ای اعلام کند که یک نفر کشته شده است و بعدها افشا شود که خبر نادرست بوده است، این بی‌اعتباری باعث می‌شود که جریان اطلاع‌رسانی به‌دست شبکه‌های اجتماعی بیفتد.
صداوسیما در رقابت خبری با رسانه‌های مجازی، بازنده میدان است
سعید الهی، کارشناس رسانه درباره کم‌کاری صداوسیما در اتفاق مسلحانه دیروز که در مجلس شورای اسلامی و حرم امام خمینی(ره) رخ داد، گفت: درحالی‌که رسانه‌های مجازی به‌شدت گوی رقابت را از همه رسانه‌های سنتی ربوده‌اند، وظیفه رسانه ملی در این است که با پالایش و رفع نقاط ضعف خود در سیاست‌ها و استراتژی‌های کلان خبری خود تجدیدنظر کند تا در این عرصه حداقل بازنده میدان نباشد. سعید الهی، کارشناس رسانه در گفت‌وگو با آنا و درباره کوتاهی صداوسیما در پوشش اخبار تیراندازی در مجلس و انفجار یک تروریست انتحاری در حرم امام خمینی(ره) توضیح داد: صداوسیما و به‌طور خاص، شبکه خبر که وظیفه پوشش همه اخبار در حوزه‌های مختلف را دارد، متأسفانه در بسیاری از اتفاقات و حوادث مهم که بی‌شک برای آحاد مخاطبان رسانه در جامعه از اهمیت بالایی برخوردار است، برخورد غیرحرفه‌ای و برخلاف قواعد مرسوم و حتی استاندارد رسانه‌های بین‌المللی داشته است. نمونه آن را می‌توان همین دو حادثه تروریستی در حرم حضرت امام و مجلس شورای اسلامی دانست. یکی از کارکردهای اصلی رسانه‌های جمعی، اطلاع‌رسانی سریع، دقیق و صحیح است لذا اگر رسانه‌ای در این بخش ضعف داشته باشد، می‌توان گفت از مهم‌ترین وظایف خود در قبال مخاطب غفلت و کوتاهی کرده و قطعا این موضوع برای آن رسانه تبعات منفی خواهد داشت وی اضافه کرد: درحالی‌که رسانه‌های مجازی به‌شدت گوی رقابت را از همه رسانه‌های سنتی ربوده‌اند، وظیفه رسانه ملی در این است که با پالایش و رفع نقاط ضعف خود در سیاست‌ها و استراتژی‌های کلان خبری خود، تجدیدنظر کند تا در این عرصه حداقل بازنده میدان نباشد.
وقایع اتفاقیه