سینماسینما، محمد تاجیک – فیلمهای «شب» و «هر شب تنهایی» از ساخته‌های رسول صدرعاملی است که به موضوع زائران حرم امام رضا(ع) می‌پردازد.
هم فیلم ببینید وهم زیارت کنید
عموم منتقدان سینمای ایران در زمان اکران این دو فیلم، به استقبال از این ساخته های رسول صدر عاملی رفتند. منتقدی زمانی درباره «هرشب تنهایی» نوشته بود: «نکته جالب توجه اینکه صدرعاملی و گروه سازنده‌اش از زوایای مختلف حرم هنرمندانه استفاده کرده‌اند تا تصاویر زیبا و بدیعی خلق کنند. تماشای فیلم هر شب تنهایی در واقع مصداق یک تیر با ۲نشان زدن است؛ چون هم فیلم می‌بینید و هم زیارت می‌کنید.»
بردل می‌نشیند
منتقددیگری نیز درباره این فیلم صدرعاملی گفته بود: « فیلم «هر شب تنهایی» در مسیر فیلم‌سازی رسول صدرعاملی که در مسیر رویدادهای جاری اجتماع حرکت می‌کند، فیلمی پذیرفتنی است و فیلمی که از دل برآید بر دل می‌نشیند.»
ناامیدی گیجی وسرگردانی
شخصیت اصلی فیلم «هرشب تنهایی» عطیه با بازی لیلا حاتمی شخصیتی پیچیده و چندبعدی است؛ زنی که به گفته دکترها بیشتر از چند ماه زنده نیست و یکباره با احساس عمیقی از ناامیدی، گیجی و سرگردانی، انگار گم شده. عطیه به پیشنهاد و خواست شوهرش به مشهد آمده تا یک روز آنجا باشد و نمی خواهد حتی بیشتر از یک روز بماند. عطیه زنی مدرن و امروزی و نویسنده و گوینده رادیو است، و حالا یکپارچه ترس خورده و گیج با ورود به مشهد انگار سفر جدیدی را در خودش شروع می‌کند. انتخاب چنین کاراکتری که دور از قاعده های تکراری است، به علاوه عناصر دیگر فیلم باعث می شود مخاطبان مختلفی با فیلم ارتباط برقرار کنند.
برزخ ریاو سوء تفاهم
خود آقای صدرعاملی در باره ساخت فیلم‌هایی چون «شب» و «هرشب تنهایی» گفته است: «سال‌ها بود که در پی نوشتن فیلم‌نامه‌ای بودم که مفهوم «زائر» را به معنای عام آن مورد بررسی قرار دهد و البته نزدیک‌شدن به این موضوع امری بسیار مشکل بود، چراکه ممکن بود به ریا متهم شوم و یا سوء‌تفاهم ایجاد شود و این مسایل پرداختن به این موضوع را بسیار دشوارتر ساخته بود.»
کارگردان فیلمهای «شب» و «هرشب تنهایی» ادامه داده بود : «نزدیک به سه سال پیش در صحبتی که با اصغر فرهادی داشتیم، به این نتیجه رسیدیم که باید این بحث را مطرح کرد و در پی آن بودیم که این موضوع را در بیش از سه فیلم بررسی کنیم، اما اصغر فرهادی گفت که نمی‌دانم این طرح در تصویر چگونه خواهد شد و واقعا هم همین‌طور بود که فیلم «شب» در جشنواره قبلی خیلی دیده نشد، اما «هر شب تنهایی» از وضعیت بهتری برخوردار شد و در جشنواره‌های مختلفی که شرکت داشت، گاه نقدهایی درباره آن نوشته شد که برای خودم هم حیرت‌انگیز بود.»
فیلم‌هایی درباره ۱۷میلیون زائر
موضوع زائران حرم امام رضا (ع) موضوعی است که به گفته رسول صدرعاملی کسی تاکنون سراغ این مضمون نرفته است درحالی که در سال ۱۵ تا ۱۷ میلیون زائر به مشهد می‌رود که به این جامعه تعلق دارند و متأسفانه سینمای روشنفکر ما سراغ این موضوع نرفته بود.
صدرعاملی آن طور که خودش عنوان کرده به خاطر ساخت دو فیلم «شب» و «هرشب تنهایی» درباره زائران حرم امام رضا (ع) بارها از همه‌جا متهم شده که فیلم سفارشی ساخته است درحالی‌که این فیلم به گفته خودش دلی بودو براساس اعتقاداتش آن را ساخته است.
گروه فیلمبرداری فیلمهای «شب» و «هرشب تنهایی» در واقع اولین گروهی بودند که توانستند در حرم فیلمبرداری کنند. گروه فیلمبرداری بعد از اینکه یک ماه در بیرون کار کردند توانستند دست‌اندرکاران مدیریت حرم امام رضا (ع) را جلب کرده وبه داخل بروند. اگرچه با توجه به اینکه از انتظامات آستان قدس رضوی اجازه کار صادر شده بود، اما هریک از خادمین برای خود قوانینی داشتند و بعضی‌ها همکاری و بعضی‌ها در تقابل با گروه فیلمبرداری بودند.
ماجرای خدا حافظی خسرو شکیبایی با امام رضا(ع)
خود صدرعاملی در مصاحبه دیگری که چندی پیش با فریدون جیرانی در موزه سینما انجام داد درباره ساخت این دوفیلم گفته است : یک روز مهدی فرجی از شبکه یک تلویزیون به من گفت که ۱۱ طرح قصه از اصغر فرهادی خریده است، اما او الان نمی‌خواهد آن‌ها را کار کند و از من خواست تا آن‌ها را بخوانم. من آن‌ها را خواندم و متوجه شدم همه آن‌ها با درونمایه زائر است و این برایم خیلی وسوسه‌کننده بود. چهار جلسه با اصغر فرهادی گذاشتم و در آن‌ها سه طرح «شب»، «هر شب تنهایی» و «در انتظار معجزه» را انتخاب کردم.او ادامه داد: برای فیلم «شب» شروع بسیار خوبی داشتیم. زنده‌یاد عزت‌الله انتظامی قصه را خواند، دو سه نکته داشت و وقتی رعایت شد، پذیرفت تا بازی کند و زنده‌یاد خسرو شکیبایی هم به سرعت پذیرفت. در پایان فیلمبرداری پلان آخر که در صحن حرم امام رضا(ع) بود، خسرو شکیبایی از ما جدا شد و به سمت حرم از امام رضا خداحافظی کرد و به او گفت «ممکن است دیگر نبینمت». خسرو شکیبایی در طول مدت فیلمبرداری حالش خوب نبود و همسرش دائم با میلاد دستیارم در تماس بود. برای کبدش قرص‌های بسیار قوی می‌خورد. به دلیل خوردن قرص‌ها کبدش داغ می‌شد و چیزی که او را آرام می‌کرد، بستنی بود که اصلا برایش خوب نبود.
صدرعاملی درباره فیلم «هر شب تنهایی» نیز گفت: لیلا حاتمی و حامد بهداد در فیلم «هر شب تنهایی» بسیار همدلانه کار کردند.
لیلا حاتمی و یکی از بهترین نقش آفرینی‌های زنان تاریخ سینمای ایران
آرش خوشخو از منتقدان سینمای ایران سال‌ها قبل و در هنگام حضور فیلم «هر شب تنهایی» درباره بازی لیلا حاتمی در یادداشتی نوشت: «آنچه هر شب تنهایی را از حافظه‌مان خارج نمی‌کند فراتر از کارگردانی صدرعاملی و صدابرداری ماهرانه فیلم و بازی متفاوت حامد بهداد، حضور حیرت‌انگیز لیلا حاتمی است.»
خوشخو در بخش دیگری از مطلب خود نوشت: «دوربین فرج حیدری با سلیقه‌ای قابل تحسین، لیلا حاتمی را در یکی از بهترین نقش آفرینی‌های زنان تاریخ سینمای ایران (حتی بهتر از نادره اجاره نشین ها، گلچهره سجادیه دندان مار، نیکی کریمی سارا و هدیه تهرانی «چهارشنبه سوری») در قاب خود می‌گیرد. لیلا حاتمی آرام و غمزده، در سکوت یا هنگام گفتن دیالوگ، نوعی از بازیگری را رقم می زند که از سقف و ظرفیت سینمای ایران فراتر است.»
یکی از بهترین بازی‌های سینمایی
الهام طهماسبی دیگر منتقد سینما در روزنامه «اعتماد» درباره بازی لیلا حاتمی در «هر شب تنهایی» نوشت: «چیزی که پس از شخصیت‌پردازی ظریف و زیبای عطیه به آن هویت داده، بازی دلنشین و دیدنی لیلا حاتمی است که در کنار کارگردانی استادانه صدرعاملی، توانسته یکی از بهترین بازی‌های سینمایی‌اش را ارائه دهد.»
خطر کلیشه‌ای شدن
طهماسبی در ادامه مطلب خود نوشت: «نقش عطیه با وجود سادگی ظاهری نقش دشواری است که اگر با ظرافت های بازی، حرکاتی، میمیک و لحن دوست داشتنی لیلا حاتمی همراه نمی‌شد ممکن بود تبدیل به یکی از هزار شخصیت کلیشه یی زنی سرطانی شود که کاملاً تک بعدی و تخت بوده و بارها در فیلمهای مختلفی دیده‌ایم.»
روایت منتقدان از فیلم «شب»
علی‌اصغر سید آبادی در زمان نمایش این فیلم در روزنامه «اعتماد ملی» نوشت: «رسول صدرعاملی پس از سه فیلمش با حال و هوای نوجوانانه با دنیای نوجوانانه خداحافظی کرده و وارد فضای تازه‌ای شده بود. شب حال و هوایی معنویت‌گرا داشت، با بازی عزت‌الله انتظامی و خسرو شکیبایی و امین حیایی که از جذابیت‌های فیلم بودند با داستانی ساده.»
امیر قادری دیگر منتقد سینما نیز درروزنامه «اعتماد» نوشت: «فیلم «شب» رسول صدرعاملی هم در حد و حدود خودش فیلم جمع و جور و خوش ساختی بود که کیفیت تصویر بدش خیلی بهش لطمه زد و فیلم این وسط گم شد. صدرعاملی بازی های خوبی از بازیگرانش گرفته (ری اکشن های شکیبایی عالی است)، ایده چرخاندن تخت و یکهو دیدن گنبد حرم هم خیلی خوب بود و مهارت صدرعاملی در ترکیب به جای تصاویر مستند با داستانی، اینجا هم جواب داده. او همچنان یکی از معدود کارگردان هایی است که در این سینما می تواند ملودرام بسازد و نمی دانم چرا نمی‌سازد. با این شرایطی که دیدیم، تماشای فیلم کارگردانی که دکوپاژ بلد است، کم کم دارد به «اتفاق» مهمی تبدیل می‌شود.»
حسین معززی‌نیا نیز از منتقدان شناخته شده درروزنامه «اعتماد» درباره فیلم «شب» نوشت: «فیام «شب» (صدرعاملی) و «فرزند خاک» (آهنگر) البته فیلمهای بدی نیستند؛ «شب» با تمرکز بر یک موقعیت دراماتیک مشخص و با استفاده از سه بازیگری که کارشان را بلدند تا انتها پیش می‌رود و دیدنی است. مشکل ریتم دارد که البته مشکل بیشتر فیلمهای ماست. پایان‌بندی فیلم هم می تواند خیلی زودتر از اینکه هست آغاز شود.»
«شب» و «هر شب تنهایی» جزو معدود نمونه‌های حرفه‌ای و استاندارد «سینمای رضوی»
احسان رحیم‌زاده نیز درباره این دو فیلم در روزنامه خراسان نوشت: «ورود کارگردان‌های خوش سابقه و کاربلد به «سینمای دینی» را باید اتفاقی مبارک تلقی کرد. رسول صدرعاملی نشان داده است که کارگردان «سفارشی سازی» نیست. می‌توان از نوع پرداخت قصه و شخصیت‌ها ایراد گرفت. اما نباید فراموش کرد که کارگردان برخلاف خیلی از فیلم های موسوم به «مذهبی»، از شعار دادن و مستقیم گویی‌های رایج و کلیشه‌ای پرهیز کرده و در پی به تصویر کشیدن «دغدغه‌های دینی» آدم‌های معمولی‌اش بوده است. تا این جای کار «شب» و «هر شب تنهایی» را باید جزو معدود نمونه‌های حرفه‌ای و استاندارد «سینمای رضوی» دانست. این دو فیلم با وجود تمام اشکالات جزئی شان یک سر و گردن بالاتر از نمونه‌های مشابه قرار می‌گیرند.»
روایت عزت الله انتظامی از بازی در فیلم شب
عزت الله انتظامی در مصاحبه که در سال ۹۳ در سایت انتخاب منتشر شده درباره بازی دراین فیلم می گوید :سال‌ها پیش برای حضور در فیلم «شب» رسول صدرعاملی به مشهدالرضا(ع) رفتم و طی مدتی اقامت در این شهر مقدس و البته زیارت حرم امام رضا(ع)، ایفاگر نقشی متفاوت در فیلمی با محوریت زیارت امام هشتم(ع) بودم.
انتظامی بیان کرد: بازی من در آن سن و سال و دشواری‌های سالمندی، بدون عنایت و محبت امام رضا(ع) محقق نمی‌شد و من آن لحظات را به نور این امام مهربان طی کردم.
اما خاطره جالبی از آن روزها در ذهنم نقش بسته: یکی از روزهای تصویربرداری در حرم، پس از چند ساعت کار، مشغول استراحت بودم که صدای محزونی توجهم را جلب کرد. برگشتم، پشت سرم را نگاه کردم. جوانی حدوداً ۳۰ ساله بود که با تلفن همراهش به بیماری امید شفای امام رضا(ع) می‌داد.
مدام تکرار می کرد: «من گوشی رو گرفتم مقابل ایوان طلا. با آقا حرف بزن. درد دل کن. مطمئن باش که صدای تو رو از پشت تلفن می‌شنوه و جواب می‌ده». آن جوان به مخاطب پشت تلفن می‌گفت: «گوشی رو بده به علیرضا.» و بعد از چند دقیقه، صدای ریز و بی‌رمق پسربچه‌ای که گویا بیمار بود را از آن طرف خط شنیدم که می‌گفت: «الو! عمو! گوشی رو بده به امام رضا(ع)» .
برای تصادف پسرم دربرلین نذر کردم
انتظامی درادامه می گوید :صدای هق‌هق گریه‌های عمو بود که به برادزاده‌اش می‌گفت: «عزیزم! گوشی رو به آقا دادم. خودت باهاش حرف بزن». این خاطره هنوز هم برایم تکان‌دهنده است و اطمینان دارم که آقا در هر شرایطی جواب می‌دهند، چرا که خودم نیز سال‌ها پیش برای پسرم که در برلین تصادف کرده بود نذر کردم که اگر خوب شد، شب‌های عید به زیارت امام رضا(ع) بروم و شکر خدا پسرم خوب شد.