پایگاه خبری تحلیلی سینماسینما

سینماسینما، محدثه واعظی‌پور؛

صادقانه باید بگویم برای تماشای «ضدقهرمان» کنجکاو نبودم، در این سال‌ها درباره بعضی شخصیت‌های سیاسی و موثر دهه ۶۰ مستندهایی ساخته شده که یکجانبه و مغرضانه بوده، گمان می‌کردم «ضدقهرمان» یکی از آنهاست اما فیلم، از دقایق آغازین، تماشاگرش را با خود همراه می‌کند. فیلم عارف افشار، تا انتها جذاب و پرکشش باقی می‌ماند و تلاش کارگردان برای روایت زندگی یکی از مهمترین شخصیت‌های تاریخ انقلاب، قابل توجه است.

*فکر می‌کنم در این مدت، بارها درباره موضوع مستند «ضدقهرمان» و مضمون آن صحبت کرده‌اید. «ضد قهرمان» درباره دو دیدگاه است. یکی را آقای خلخالی نمایندگی می‌کند و دیگری را آیت‌الله بهشتی. اما کمی به عقب برگردیم. خلخالی شخصیت منحصر به فردیست، چرا او را انتخاب کردید؟

عارف افشار: به نظرم پاسخ در سوال وجود دارد آقای خلخالی شخصیت منحصر به فردیست. احتمالا نه تنها من، بلکه بسیاری از فیلمسازان دیگر، از نسل‌های بعد هم تمایل دارند درباره او فیلم بسازند.

*فیلم قبلی شما «برزخی‌ها» درباره سیاست‌های فرهنگی نادرست دهه ۶۰ و اعمال محدودیت‌ها بود، فیلم حاشیه داشت و حتما پیش بینی می‌کردید که برای «ضدقهرمان» هم این ماجرا پیش بیاید. به نظر می‌رسد این حاشیه‌ها برایتان جذاب و عاملی برای دیده شدن فیلمتان است.

در انتخاب موضوع همیشه به این فکر می کنم که مردم، نسبت به آن موضوع و شخصیت حسی داشته باشند. اگر نه همه مردم، دست کم بخشی از مردم. نکته بعدی که برایم مهم است، این که موضوع در یک نقطه تمام نشده باشد، اثرش باقی مانده باشد. موضوع زنده باشد، نسل هایی را درگیر کرده و در زندگی ما، جاری و ساری باشد. شخصیتی مثل آقای خلخالی در گذشته تمام نشده و ما به ازای امروزی دارد. در «برزخی‌ها» هم ماجرا همین است، آن دیدگاه و رویکرد به پایان نرسیده است. تفکری که در «ضد قهرمان» و «برزخی‌ها» نقد می شود اگر به آن شکل و شیوه وجود نداشته باشد، شکل عوض کرده اما هنوز زنده و پابرجاست.

*وقتی از دهه ۶۰ صحبت می‌کنیم، از یک طیف سیاسی بانفوذ، حرف می‌زنیم که بخشی از آن اصلاح طلبان هستند، اصلاح طلبانی که مسیرشان و دیدگاه بعضی از آنها در سالهای بعد تغییر کرد. آیا در «برزخی‌ها» و «ضدقهرمان»، بیشترِ انتقادِ شما سمت اصلاح طلبان نیست؟ در «ضدقهرمان»، کاملا آشکار است که خلخالی سمت چه گروهی است، به بیت امام خمینی نزدیک و تحت حمایت احمد خمینی است.

من مخالف این هستم که تاریخ را جناحی روایت کنیم، باید تاریخ را همانگونه که هست و بدون پیشداوری و عینک خاص تحلیل کنیم. در هر دو فیلمم، پرونده‌ای را بررسی کردم، شخصیت های موثر در این ماجراها مشخص و شفافند، دغدغه من این نیست که شخصیت‌ها به چه جناح سیاسی وابسته هستند. من قویا این نکته را تکذیب می‌کنم که فیلم هایم علیه اصلاح طلبان است. در «برزخی‌ها» کسانی مقابل دوربین هستند که از چهره های شاخص دهه ۶۰ و به قول شما اصلاح طلبان هستند، خیلی شرافتمندانه درباره عملکردشان صحبت کرده و صادقانه می‌گویند که جاهایی اشتباه کرده‌ایم، این نشان‌دهنده پختگی آنهاست، این که انسان زمانی بر اساس شرایط، حتی دیدگاه و اعتقادش کاری را انجام بدهد، طبیعی است. همه ما این ویژگی را داریم، اما اگر بعد از گذشت زمان مشغول اطلاح و تغییر رویه‌های غلط باشیم، باارزش است.

*اگر چه در آن دوران اشاره‌ای به دو خط سیاسی اصلاح طلب و اصولگرا نبود، اما آیت الله بهشتی جدا از آرا و افکارش، به میرحسین موسوی و محمد خاتمی نزدیک بود. شاید اگر شهید نمی‌شد، می‌توانست از شخصیت‌های موثر اصلاح‌طلب باشد.

من مثل شما، نمی‌توانم این طور صریح درباره شخصیت‌ها اظهار نظر یا پیش‌بینی کنم، من آقای بهشتی را با عملکرد و صحبت‌هایش می‌بینم، دیگران را همین طور می‌بینم. این که ایشان به افرادی نزدیک بوده و این تعلق خاطر، دوستی یا رابطه تا امروز تداوم پیدا می کرده، دست کم از نظر من به سادگی قابل اثبات نیست. همه آدم‌های مهم و موثر تاریخ معاصر، با همه ویژگی‌های مثبت و منفی شان برای من جذابند. برای منِ فیلمساز آقای بهشتی جذاب است، آقای خاتمی و احمدی‌نژاد هم جذاب هستند. در «ضدقهرمان» علاقه‌مند بودم درباره آقای بهشتی صحبت کنم، دوست دارم فرصت فیلمسازی درباره آقای خاتمی یا احمدی نژاد را هم داشته باشم.

*چرا می‌گویید این دسته بندی درست نیست؟

بخشی از منتقدان عملکرد آقای خلخالی، این روزها متعلق به جناح اصلاح طلب هستند، در جریان اصولگرایی ایشان همراهان و موافقان سرسختی دارد. تعدادی از موافقان آقای خلخالی که سراغشان رفتیم و حاضر به صحبت نشدند، از اصولگرایان امروز هستند. برای همین، مبنای انتخاب موضوع و حتی افرادی که مقابل دوربین می آیند، جناح و گرایش سیاسی آنها نیست. برایم مهم این بود که روایت دقیق و درستی از شخصیت‌ها و تاریخ داشته باشم. «ضدقهرمان» در دولت اصولگرایان برای نمایش، با مشکل مواجه شد، در دوره اطلاح‌طلبان مشکلش حل شد، اگر آقای خلخالی به زعم شما متعلق به طیف اصلاح‌طلب است، این اتفاق نمی‌افتد. اکران شدن فیلم در این دوره نشان می‌دهد که دغدغه من، یعنی نقد تفکر شخصیت‌ها و جریان های سیاسی درست دیده شده است.

*من نگفتم ایشان اصلاح طلب است. گفتم نزدیک به بیت امام خمینی و احمد خمینی است. از این منظر به اصلاح طلبان نزدیکتر است.

واقعیت این است که من از لحظه پژوهش فیلم، طراحی سوال و زمانی که سوال را می‌پرسم، شاید به تنها چیزی که فکر نمی‌کنم وابستگی جناحی شخصیت فیلم و مصاحبه شونده است. حواسم هست که هر فردی، وابستگی و گرایشی دارد، اما دنبال مهندسی کردن آرا و افکار نیستم. برای من در این لحظات و زمان تدوین، هدف این است که اصل واقعه‌ای که رخ داده و موضوع فیلم است برای تماشاگر، روشن شود. ردپای علایق سیاسی و گرایش جناحی افراد در فیلم‌های من دیده می‌شود. هر گرایش فکری، سیاسی و عقیدتی اگر مربوط به فضای فیلم و در راستای هدف اصلی آن باشد، به آن می‌پردازم. در «ضدقهرمان» می‌بینید که می‌گوییم آقای خلخالی طلبه بوده و با آقای مصطفی خمینی هم‌درس بوده. در انتهای فیلم و در دو نقطه نسبت او با یکی دیگر از فرزندان امام خمینی (ره) را هم می‌شنویم.

*اسناد و مدارک، درباره آقای خلخالی زیاد بود؟ امکان صحبت درباره او فراهم بود؟ به نظر می‌رسد خیلی‌ها، به ویژه همراهانش دوست ندارند درباره گذشته مشترک یا رفاقتشان درباره او چیزی بگویند.

اسناد و مدارک درباره آقای خلخالی و همه موضوع‌های تاریخی بسیار زیاد است، اما دسترسی به آنها اهمیت دارد. من معضل جدی برای دسترسی داشتن به اسناد و منابع تاریخی داشتم، این مهمترین چالش من بود. موافقان و مخالفان آقای خلخالی تمایلی به صحبت کردن درباره او ندارند. گویا می خواهند آن شخصیت و آن دوره را پاک کنند.

*بهترین نقد یا واکنشی که درباره «ضد قهرمان» خوانده یا شنیدید، چه بوده؟

نمی‌توانم موردی بگویم، نظرهای متعدد و متکثری خوانده و شنیده‌ام، اما چیزی که دوست دارم این است که «ضد قهرمان» مخالف و موافقان جدی و سرسخت زیادی دارد، این برایم جذاب است. نسبت به مخالفان فیلم حس منفی ندارم، حتی بین مخالفان و موافقان فیلم، دسته بندی فکری و جناحی نداریم، افرادی هستند که فیلم را دوست دارند و متعلقند به یک تفکر یا جناح، در همین جناح و تفکر، فیلم مخالفان جدی هم دارد.

*از اکران فیلم در جشنواره فجر راضی هستید؟ نمایش فیلم در «سینماحقیقت» با استقبال همراه بود و به فیلم از سوی تماشاگران توجه شد.

این که فیلم در جشنواره فجر روی پرده می رود، اتفاق خوبیست. هنوز باورم نمی‌شود «ضد قهرمان» به جشنواره فجر راه یافته. حتی تا پیش از شروع جشنواره «سینماحقیقت» هم نمی‌دانستم سرنوشت فیلم چه می‌شود، در «سینماحقیقت» اتفاق خوبی برای فیلم افتاد، ولی حتی یک درصد فکر نمی‌کردم «ضد قهرمان» به جشنواره فجر راه پیدا کند. به نظرم با این اتفاق، مسجل شد که تغییر افراد و مدیران در فضای فرهنگی تاثیر زیادی دارد، برای فیلمساز، مخاطب و جریان‌های فرهنگی این تغییرها سرنوشت‌ساز است. این جمله هم طنز است، هم تراژدی. نمایش «ضد قهرمان» پارسال ممنوع بود، امسال این فیلم هم در «سینماحقیقت» روی پرده رفت و نامزد بهترین فیلم شد، در جشنواره فیلم فجر هم نمایش دارد.

*در دو فیلم «ضد قهرمان» و «برزخی‌ها»، سیاست پررنگ و قویست، شما فیلمساز سیاسی هستید؟ گرایش خودتان را در این فیلم‌ها می‌شود، دید؟

نمی‌دانم، من سعی می‌کنم فیلم بسازم، فیلمی که می‌سازم جذاب باشد و مخاطب عام آن را دوست بدارد و در مرحله بعد، مخاطب خاص آن را بپسندد. برای من فیلمی خوب است که بخش نخبه جامعه (سیاستمداران، شخصیت های علمی و فرهنگی) و تماشاگر عام نسبت به آن واکنش داشته باشد، این برای من ایده‌آل ترین شکل ممکن است. در آینده قرار است سراغ موضوع‌هایی بروم که احتمالا از نظر حساسیت برانگیزی و جنجالی بودن، پررنگ تر از موضوع «ضدقهرمان» هستند. این روزها، روی فیلمنامه سینمایی و مستند کار می‌کنم، امیدوارم شرایط ساخت آنها فراهم شود.