سینماسینما، محمدرضا بیاتی*
روانکاوِ معروف، کارل گوستاو یونگ را اغلب میشناسند؛ اهل داستان و سینما بیشتر؛ شاید به این دلیل که چشمانداز روانکاوی، بیش از دیگر رویکردهای روانشناختی با داستانگویی و هنر درآمیخته است. کوتاه برای کسانی که احتمالاً ناآشناترند میگویم. بعد از فروید که مفهوم ناخودآگاه یا ناهشیار را برای فهم روان و شخصیت انسان پیشنهاد کرد، یونگ از استاد خود فراتر رفت و از ناهشیار جمعی حرف زد که عمیقترین و دسترسناپذیرترین بخشِ روان انسانی است. به زبان ساده، یونگ معتقد بود هریک از ما نه فقط یک بخش ناپیدا و ناآگاه فردی داریم که تجربههای خود را در آن انبار میکنیم، بلکه نوع بشر هم یک بایگانیِ مشترک برای انباشتن و نهفتنِ تجربههای جمعی دارد. میراثی است که نسل به نسل منتقل میشود و بر شخصیت و رفتار امروز ما اثر میگذارد. یونگ میگفت این تجربههای ناهشیارِ باستانی و نیاکانیِ جمعی در الگوهای خاصی بازنمود پیدا میکنند که او این بازنمودها را کهنالگو نامید و اصطلاح اِنگارههای اَزَلی را برای توصیف آنها بکار برد. یونگ کهنالگوهای متفاوتی را شناسایی کرد اما مهمترینِ آنها را چهار کهنالگو میدانست؛ ایگو، انیما/ انیموس، سایه و پرسونا. از سه کهنالگوی اول میگذرم و به پرسونا میپردازم. یونگ با الهام از تئاتر باستان و نقابی که بازیگران بر چهره میزدند برای شرح این کهنالگو از معادل لاتینیِ آن پرسونا استفاده کرد. در واقع، پرسونا، چهرهی واقعی ما نیست و هدف استفاده از آن این است که خود را متفاوت از کسی که در واقعیت هستیم نشان بدهیم؛ متفاوت از چشم دیگران؛ یعنی پرسونا، وجهی اجتماعی و عمومی دارد. به باور یونگ این پرسونا است که به ما کمک میکند تا نقشهای گوناگونی را در زندگی بازی کنیم و با یکدیگر کنار بیائیم. این نقشبازیکردن وقتی که حرفهی کسی شود بازیگری نامیده میشود. شاید اشتیاق رازآمیز به بازیگری، بر مبنای روانکاوی یونگی، از این جا سرچشمه گرفته باشد و قدرت یا غلبهی کهنالگوی پرسونا در برخی افراد باشد. بنابراین، بازیگران درگیرِ کشمکشی دائمی هستند که -برغم آگاهی حرفهای- بخش مهمی از آن ناهشیار است؛ کشمکش بین ایگو و پرسونا؛ یا خودواقعیِ آنها و نقشی که بازی میکنند. بازیگر چه یک نقش را باور کند چه تظاهر کند، زنگ خطر وقتی برای او به صدا در میآید که مرز بین ایگو و پرسونا چنان مخدوش شود که نتواند خودواقعیاش را از نقش و نقاب تفکیک کند. به این پدیده میگویند تَوَرّم پرسونا persona inflation؛ احتمالاً بسیار شنیدهاید که فلان بازیگر هنوز از فلان نقشی که بازی کرده بیرون نیامده یا خود را با آن نقش اشتباه گرفته و همچنان از موضعِ آن پرسونا حرف میزند و رفتار میکند. این همان تورم پرسونا است که گاهی در بسیاری از بازیگرها برای همیشه باقی میماند و هیچ انعطافی برای تغییر آن نشان نمیدهند. یکی از تبعات عملی آن این است که پیشنهادهای کاری متفاوت را از دست میدهند یا رفتارهای غیرحرفهای ِ متأثر از پرسونازدگی باعث میشود که دیگر همکاران خوبی تلقی نشوند. بنظرم یکی از موارد جالب و خاصِ پرسونازدگی در ایران، جایگاه غیر واقعی دوبله است. همه موافقیم که دوبلورهای عزیز خاطرههای دلنشینی برای سینمادوستان ساختهاند و گرامیداشتِ آنها ضروری است اما بنظرم میرسد گاهی اهمیتی غیرعادی برای دوبله قائل میشویم که ناشی از تداخل پرسونای شخصیتهای بزرگ در سینما و صدای دوبلورهاست که جای آن سوپراستارها و در آن فیلمها حرف میزدند! بماند که صدای زیبا همیشه موهبتی آسمانی و یگانه دانسته شده و احترامبرانگیز بوده است.
چالش پرسونا به بازیگری محدود نمیشود. در جوامعی که ایدئالیسم فرهنگی، اجتماعی و سیاسی حاکم است آدمها همواره بین خودواقعی و خودآرمانی در تقلا هستند. بین آنچه هستند و آنچه باید باشند. مجبورند نقابی بزنند که با خودشان فاصلهی زیادی دارد. جدا از بحرانهای اخلاقیِ ناشی ریاکاریهای ناگزیر یا سوداگرانه، تورم پرسونا در این جوامع باعث رواج بیاعتمادی میشود و همبستگی اجتماعی را بدلیل بیثباتی رفتاری و شخصیتی افراد دشوار میکند. آن چه آشفتگی و آشوب در پرسونا را -در کمیت و کیفیت- صدچندان کرده ظهور رسانهها و شبکههای مجازی است. پرسونا در عمق فلسفیاش مسألهی هویت و بازنمایی است که با گسترشِ جهانی روابط انسانی و درهمتنیدگی هویتها، در سطح هشیار و ناهشیار فردی و جمعی، کار از آنچه فکر میکنیم غامضتر میشود. شاید راه حلی جز نیاز روزانه به روانکاوی نباشد! اما یک توصیهی ساده هم راهگشاست؛ هر قدر کارَت را جدی میگیری خودت را جدی نگیر!
*فیلمنامهنویس و فیلمساز
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- علی اصغر رضایی نیک درگذشت
- پرویز ربیعی درگذشت
- دوبله آثار کودک حساس، مهم و پر از ظرافت است
- فوت گوینده و دوبلور پیشکسوت/ حمید منوچهری درگذشت
- علی محمد اشکبوس درگذشت
- پایان استقلال در دوبله؟
- فوت یک دوبلور پیشکسوت/ هوشنگ لطیفپور درگذشت
- جلال مقامی درگذشت
- منوچهر اسماعیلی درگذشت
- محمود فاطمی درگذشت
- انتقاد نصرالله مدقالچی از دوبلههای زیرزمینی؛ ویراستاران واحد دوبلاژ تخصص کافی ندارند/ نمیتوانیم مردم را فریب دهیم
- کلکسیونی از بهترین صداهای ایرانی/ چرا «خانواده دکتر ارنست» بیشتر در جزیره نماند؟
- رفعت هاشمپور، دوبلور برجسته و همسر جلال مقامی درگذشت
- خسرو خسروشاهی: دوبله در سراشیبی خطرناکی قرار گرفته است
- عاطفه تیموری: در بازیگری باید ایدهها و افکار خودم را پیاده کنم
نظر شما
پربازدیدترین ها
- فیلمهای ۱۵ روز سینماگران کن معرفی شدند/ جای خالی سینمای ایران در این بخش
- صدور پروانه ساخت سینمایی برای پنج فیلمنامه
- محمد یغمایی با «شورش ذهن» به عمارت نوفل لوشاتو میآید
- احیای ناپلئون در کن/ نخستین نمایش جهانی نسخه ترمیمشده «ناپلئون به روایت ابل گانس» در جشنواره
- «نگین سیاه» محمدعلی سجادی بهترین انیمیشن جشنواره سنتمونیکا شد
آخرین ها
- در جشنواره فیلم کلاسیک؛ جشن ۳۰ سالگی «داستان عامهپسند»/ بازیگران گرد هم آمدند
- احیای ناپلئون در کن/ نخستین نمایش جهانی نسخه ترمیمشده «ناپلئون به روایت ابل گانس» در جشنواره
- میراث نفرینشده/ نگاهی به فیلم «پنجه آهنین»
- «استودیو جیبلی ژاپن» برنده دومین نخل طلای افتخاری جشنواره کن
- در برنامه «خط فرضی» مطرح شد؛ هنرمند اگر جهانبینی داشته باشد خفه نخواهد شد
- معرفی داوران دو بخش مستند و نماهنگ جشنواره ملی فیلم اقوام ایرانی
- صدور پروانه ساخت سینمایی برای پنج فیلمنامه
- اکران آنلاین غیرمنصفانه و ناعادلانه است/ چرا «کاپیتان» قربانی شد؟
- محمد یغمایی با «شورش ذهن» به عمارت نوفل لوشاتو میآید
- محصول ۵۲ میلیون دلاری سینمای کره؛ ورنر هرتسوگ صداپیشه انیمیشن بونگ جونهو میشود
- قهرمانی مقتدرانه تیم ملی کشتی فرنگی در رقابتهای آسیایی با حمایت همراه اول
- «مجنون آن لیلی» هفته آینده روی صحنه میرود
- اولین حضور بینالمللی «چوپان» در یک جشنواره آلمانی
- بزرگداشت اصغر فرهادی در جشنواره کلمبیایی
- فیلمهای ۱۵ روز سینماگران کن معرفی شدند/ جای خالی سینمای ایران در این بخش
- داوران بخش فیلمهای داستانی کوتاه جشنواره ملی فیلم اقوام ایرانی معرفی شدند
- «آنیتا، گمشده در اخبار» بهترین انیمیشن کوتاه کلیولند شد/ واجد شرایط رقابت در اسکار
- در چهل و دومین دوره؛ «انگشت طلا» ۶ جایزه از جوایز فیلم هنگکنگ را برد
- مرور آثار داریوش مهرجویی در مسکو
- «تمساح خونی» ۴۰ روزه ۱۰۰ میلیاردی شد
- نگاهی به مینی سریال رژیم
- چرا فیلمهای نوستالژی دهه شصتی همچنان محبوب هستند؟
- نیکی مظفری و بهنام شرفی همبازی شدند/ رونمایی از پوستر نمایش «مرگ با طعم نسکافه»
- راهیابی«پیچ تاریخی» به جشنواره بینالمللی فیلم مسکو
- ساخت مستند فرمانده لوطی ها آغاز شد
- اکران «قویدل» در هنر و تجربه
- «نگین سیاه» محمدعلی سجادی بهترین انیمیشن جشنواره سنتمونیکا شد
- والتر هیل با یک فیلم نوآر برمیگردد/ ادامه بزن بزن در ۸۴ سالگی
- سینمای ایران مسافر کره جنوبی شد
- استخدام ۳ قهرمان کشتی کشور در همراه اول