آن وجه نادیده…
سینماسینما، نیوشا صدر – منتقد:
یکی از مهمترین مشخصههای طبقات متفاوت اجتماع، تفاوت «منزلت» افراد هر طبقه و یکی از اصلیترین خاستگاههای منزلت، سبک زندگی و نوع شغل برآمده از آن است. آنچه غالبا در سینمای ما دردسرساز بوده و اهالی ممیزی و حذف و جرح به اشکالِ مختلف بازنمایی آن را «توهین» به یک طبقه یا دستکم گرفتن آنان قلمداد کردهاند، همین تفاوت منزلت است؛ منزلتی که ویژگی طبقهبندیهای اجتماعی و بهطور مستقیم برخاسته از نابرابریهای ساختاری موجود در جامعه است و واکنشهای متفاوتی را نسبت به یک پدیده مشابه از سوی افراد متعلق به طبقات مختلف جامعه موجب میشود.
هم در «چهارشنبهسوری» و هم در «جدایی نادر از سیمین» فرهادی، دو فیلمی که در طول سالها مفصل به آن پرداخته شده، زنی در نقش خدمتکار حضور دارد. کسی که برای رفت و روب، پا به خانهای بناشده بر شالوده قواعد و مناسبات طبقه متوسط میگذارد. طبقهای که از لحاظ اقتصادی، ارزشها، میزان ثروت، آداب معاشرت و درکل ویژگیهای فرهنگی، خاستگاهی دارد متفاوت با او. جایگاه خدمه در چنین خانههایی، دقیقا همانطور که در جامعه مرسوم است، جایگاه فردی است دارای «نیمی» از حضور کامل. منزلت اجتماعی افراد، غیر از اینکه تعیینکننده حد و اندازه فرهمندی موروثی آنان است، میزان دیده شدن آنان، اعتنا کردن به حضورشان و هشیار بودن نسبت به این حضور را نیز معین میکند و هوشمندی فرهادی در انتخاب این شخصیتها در بهرهگیری از مشخصههای چنین حضوری است. آنان هستند، با تمام گوش و هوششان، انسان کاملی که میتواند ببیند، بشنود، ارزیابی کند و دست به عمل و انتخاب بزند. اما در عین حال، حضورشان به مثابه یک غریبه، در روند معمولِ زندگی آدمهای خانه تا حد زیادی نادیده گرفته میشود. در ورود هر خدمتکاری به هر خانهای، ازجمله خانههایی که فرهادی به تصویر میکشد، اتفاق غریبی میافتد. غالبا فردی کاملا بیگانه از در تو میآید و در لحظه، محرم خصوصیترین و پنهانیترین موقعیتها و لحظههای زندگی ساکنان خانه میشود؛ نه به واسطه آن که او را محرم میپندارند و نه به واسطه اینکه آگاهانه به او اجازه میدهند که به پنهانیترین اسرار خانواده دست یابد، بلکه به واسطه داشتن نیمی از یک حضور کامل.
نادیده گرفتن تمام و کمال حضور خدمه، ریشهای دور و دراز در تاریخ دارد که در گذر زمان به نادیده گرفتن «بخشی» از حضور آنان بدل شده است. چنین دیدگاهی برخاسته از تعیینِ حد و مرزهایی خدشهناپذیر میان اعضای طبقات مختلف است که آثار آن تا امروز نیز در بسیاری از فرهنگها بر جای مانده. در «گذشته» فردی از طبقه فرودست (مشخصا از میان خدمه) حتی زمانی که دقیقا کنار شخص فرادستتر قرار گرفته بود، حق ورود به جهان او را نداشت و صرفا در محدوده وظایفش، حضورِ گوش و هوش او به رسمیت شناخته میشد و تنها زمانی «میدید» و «میشنید» یا به زبان صریحتر حق داشت به دیدن و شنیدنش اعتراف کند که بهطور مستقیم خطاب قرارش میدادند.
ارزشهای انسانی و آگاهانه بسیاری از ما، «ما»یی که شخصیتهای آثار فرهادی را هم دربر میگیرد، بر تساوی حقوق انسانی طبقات مختلف اجتماع صحه میگذارد. اما ناخودآگاهمان همچنان تا اندازهای تابع قواعد گذشته است. ورود روحانگیز به خانه مژده در «چهارشنبهسوری»، بهسرعت با آگاهی یافتن او از رازهای پنهان خانواده پیوند میخورد؛ رازهایی که حتی خود مژده نیز نمیتواند به قطعیت آنها را تایید کند. او حتی چادر روحانگیز را بدون اطلاعش بر سر میکند و بیاعتنا به قضاوت او به خیابان میزند. بخش مهمی از منزلتِ مرتبط با طبقات اجتماعی، برآمده از قدرتی است که نقش اجتماعی تعیینکننده آن است. نقش اجتماعی روحانگیز، پارهای از او را در خانه غریبهای متعلق به طبقه متوسط جامعه، نامرئی میکند و این شکل ِحضور، غیرمستقیم از روحانگیز مَحرمی میسازد که میتواند در فاصلهها، در لحظههای خالی و در زوایای ناپیدایی از زندگی اعضای اصلی خانواده جای بگیرد و همچنان نادیده بماند. تا زمانی که او با رفتاری عاملیت خود را به رخ نکشد، به دلیل قدرت اندک برآمده از منزلت خاص طبقهاش، بیخطر و فاقد تاثیری ویژه انگاشته میشود. موقعیت فرودست روحانگیز، درحقیقت فرادستی و نگاهی جامعتر را به زوایای پنهان زندگی خانواده مژده برایش به همراه میآورد.
در «جدایی نادر از سیمین» با وضعیتی مشابه اما معکوس مواجهیم… نادر چیزی شنیده را ناشنیده پنداشته، چون از سوی کسی بیان شده که حضورش تمام و کمال نیست. نادر بر بارداری راضیه آگاه است، اما در عین حال ناآگاه، زیرا بهسرعت آن را به پسزمینه ذهنش رانده است، درست برخلاف روحانگیز که در خانه مژده با کنجکاوی سرک میکشد و جزئیات را میکاود. بخشی از اشتیاق روحانگیز برآمده از کماهمیت بودنِ حریم شخصی افراد در فرهنگی است که از دل آن برخاسته و بخشی نیز به دلیل تمایلش بر «ورود» و یافتن «آگاهی» نسبت به چند و چون زندگی طبقه فرادستتر است. درحالیکه نادر تمایلی به درک آنچه آشکار است، از خود نشان نمیدهد، چون هم احترام به حریم شخصی افراد جزء ارزشهای طبقه اوست و هم اشتیاق برای ورود به مناسبات طبقه فرودستتر و آگاهی از آن در طبقه فرادست کمتر است. اما آن وجه نادیده گرفتهشده راضیه، آن وجه فراموششده این بار بر اثر واقعهای چنان رنگ میگیرد و دیدنی میشود که ندیدنش بیش از این امکانپذیر نیست.
فرهادی با به رخ کشیدن آن نیمه نادیدهگرفته از فردیت شخصیتهای فرودستش، آن را به پیشزمینه میآورد و ما و شخصیتهای دیگر اثرش را وادار به دیدن آن و ارج نهادن به آن میکند.
ماهنامه هنر و تجربه
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- با حضور ۵۰۰ هزار تماشاگر در پنج هفته اتفاق افتاد/ استقبال غیرمنتظره فرانسویها از «دانه انجیر معابد»
- سینمای ملی ایران را تعریف کنید و شکل آن را بکشید
- سینماگران ایرانی برای اسکار ۲۰۲۵ چقدر شانس دارند؟
- سینماگران ایرانی در اسکار ۲۰۲۵ چقدر شانس دارند؟
- تمجید مدیر نتفلیکس از فیلم اصغر فرهادی
- فرهادی تجریباتش را در اردن به اشتراک میگذارد
- ترایبکا ۲۰۲۴ برندگانش را معرفی کرد/ انیمیشن ایرانی برنده شد
- فرهادی داور جشنواره ترایبکا شد
- صعود مقاومت ناپذیر و حیرت انگیز آقای کارگردان/ نگاهی به فیلم «چهارشنبه سوری» به مناسبت سالروز تولد اصغر فرهادی
- شهاب حسینی؛ تنوع در پذیرش نقش، تناقض و شتابزدگی در واکنشها
- بزرگداشت اصغر فرهادی در جشنواره کلمبیایی
- دعوت هندیها از اصغر فرهادی
- با حکم دادگاه؛ «قهرمانِ» فرهادی تبرئه شد
- جشنواره بلگراد به اصغر فرهادی جایزه داد
- بزرگداشت اصغر فرهادی در جشنواره بلگراد
نظر شما
پربازدیدترین ها
- با حضور ۵۰۰ هزار تماشاگر در پنج هفته اتفاق افتاد/ استقبال غیرمنتظره فرانسویها از «دانه انجیر معابد»
- چند کلمه دربارهی فساد و فحشا و ابتذال و «کیک محبوب من»
- نگاهی به فیلم «کیک محبوب من»/ عشق را در پستوی خانه نهان باید کرد
- «آنها مرا دوست داشتند»؛ گوشهنشینانِ فراموش شده!
- اعضای شورای پروانه فیلمسازی سینمایی معرفی شدند
آخرین ها
- نشست خبری اپرای عروسکی مولوی / گزارش تصویری
- جشنواره فرانسوی به «کشیم عاشق» جایزه داد
- رایان رینولدز و هیو جکمن در یک فیلم غیرمارولی همراه میشوند
- درباره نمایش و اجرای متفاوت «قلاده ای برای یک سگ مرده»
- موسیقی نمایش آوای پارسی / گزارش تصویری
- اکران مردمی فیلم شبگرد / گزارش تصویری
- «آنها مرا دوست داشتند»؛ گوشهنشینانِ فراموش شده!
- بدون حضور جانی دپ؛ دو فیلم جدید از «دزدان دریایی کاراییب» سال آینده تولید میشود
- چند کلمه دربارهی فساد و فحشا و ابتذال و «کیک محبوب من»
- معرفی داوران و آثار راهیافته بخش «هنرهای نمایشی» جشنواره چندرسانهای میراثفرهنگی/ اعلام برنامه بخش بینالملل
- نمایش «آخرین کوسه نهنگ» در جشنواره اسپانیایی
- جایزه طلای جشنواره ژاپنی به «زمین بازی» رسید
- برگزاری نخستین بوتکمپ مدیریت محصول آکادمی همراه اول
- درباره «بازنده» / لبه تاریکی
- نقدی به مدل فیلمسازی در ایران/ سینما بدون ساختار مشخص و قوانین دقیق
- «قهوه پدری» مهران مدیری از در شبکه نمایش خانگی
- «تَرَک عمیق» دو جایزه جشنواره بارسلون را گرفت
- گزارشی از گیشه سینماها؛ «زودپز» صدرنشین فروش فیلمهای هفته گذشته
- ۲ فیلم جدید در راه اکران سینماها
- پیوستن رضا بابک و شیرین اسماعیلی به «با خشم به گذشته نگاه کن»
- با یک کمپین کوچک برای فیلم ایستوود؛ کمپانی برادران وارنر «هیئت منصفه شماره۲» را وارد اسکار میکند
- پیمان معادی بازیگر فیلم جنایی هالیوودی شد
- «نادره رضایی» معاون هنری وزیر ارشاد شد
- اعضای شورای پروانه فیلمسازی سینمایی معرفی شدند
- از ۱۶ آبان؛ «خورشید آن ماه» ساخته ستاره اسکندری آنلاین اکران میشود
- حضور همراه اول در نمایشگاه کیشاینوکس با هدف گسترش فرصتهای جدید سرمایهگذاری
- ادعای سازندگان پربازدیدترین سریال تاریخ نتفلیکس؛ چالشهای فصل دوم «بازی مرکب» جذابتر است
- تهیهکننده سینما مطرح کرد: کوچ سینماگران حرفهای به پلتفرمها و فیلمهایی که تعطیل میشوند
- «فصل فرار اسبها» آماده نمایش شد
- عرضه یک فیلم کوتاه با بازی هوتن شکیبا در شبکه نمایش خانگی