پایگاه خبری تحلیلی سینماسینما

شاید تا پیش از ساخت سریال «دایی جان ناپلئون» کمتر کسی تصور می کرد ماحصل ترجمه تصویری رمان ایرج پزشکزاد، به سریالی بدل شود که در یاد و خاطره چند نسل ماندگار شود و همچنان یکی از باشکوه ترین سریال های تلویزیون لقب بگیرد. سینمای ناصر تقوایی منحصربه فرد است، آنچنان که تنها سریالش را هم با همان دقت و وسواس مثال زدنی در ساخت آثار سینمایی مقابل دوربین برد. «آنچه پزشکزاد و تقوایی با دقت ترسیم کرده اند، سیر تغییر و تحولی است که هم گام با سیاست و تغییر سلسله پادشاهی در طبقات اجتماعی روی داده است».۱ دقت و تبحر تقوایی در اقتباس بر کسی پوشیده نیست و بومی کردن منابع اقتباس، از جمله نکاتی است که آثارش را در زمره شاخص ترین های سینمای ایران دسته بندی می کند. «دایی جان ناپلئون» تنها سریالی است که او مقابل دوربین برد، چه بسا که اگر بخت با او یار بود و بهترین سال های عمرش را در نبرد با سانسور از دست نمی داد و جایگاهش در سینمای ایران به عنوان سینماگری مولف بیشتر فهم می شد، بدون شک شاهد آثار بیشتری از او بودیم. ناصر تقوایی از سینما خداحافظی کرد؛ درست در سال هایی که می توانست بهترین آثارش را ارائه کند. با این حال همچنان فیلم های ارزشمندش مرور می شود. این بار در تحلیل فیلم های مهم تاریخ سینمای ایران به مرور سریال «دایی جان ناپلئون» ساخته ناصر تقوایی پرداختیم تا از چرایی محبوبیت این سریال ارزشمند صحبت کنیم.

احمد طالبی نژاد منتقد باسابقه سینما در گفت وگو با «شرق» معتقد است که اساسا سریال «دایی جان ناپلئون» جزئی از تاریخ روزگار ماست. او ادامه داد: «تاکنون چهار نسل سریال «دایی جان ناپلئون» را دیده اند و همچنان آن را به شکل شیفته واری دنبال می کنند».

او که خود کتاب به روایت ناصر تقوایی را تالیف کرده است، در بخشی از صحبت هایش گفت: «رمان «دایی جان ناپلئون» نوشته ایرج پزشکزاد، یک اثر طنزآلود اجتماعی است و دربرگیرنده بخشی از تاریخ اجتماعی ایران، یعنی اواخر دوره قاجار و دوران پهلوی اول است. به هر تقدیر نمی توان انکار کرد که قدرت های خارجی به خصوص انگلیس در این کشور حضور موثری داشته و به همین دلیل ذهنیت مردم این بود که حکومت ایران، دست نشانده انگلیس هاست و آنها هستند که توطئه می کنند. الگوی ایرج پزشکزاد در پرداختن به این رمان، بی گمان تاثیرگرفته از دن کیشوت اثر سروانتس است. در آن رمان نیز با شخص متوهمی به نام دن کیشوت روبه رو هستیم که از اشراف زاده های قدیمی است که دچار بیماری مالیخولیاست و تصور می کند که تمام ارکان جهان هستی علیه او شده اند و با یک اسب چوبی به جنگ ارواح خبیثه می رود. به اصطلاح یک وردست به نام «سانچو پانزا» دارد که شخصی ساده لوح و البته هم کمی زرنگ است. ساده لوح از این جهت که هر چه را اربابش می گوید باور می کند و زرنگ از این جهت که فکر می کند از این راه می تواند در کنار آدم متمولی مثل دن کیشوت، زندگی بهتری داشته باشد. اساس و شاکله «دایی جان ناپلئون» از همین حال و هوا برخوردار است. با پیرمردی بازمانده از دوران قاجار روبه رو هستیم که نظامی بوده و بیشتر کار اداری انجام می داده و در توهماتش دائم در جنگ با بیگانگان و انگلیسی ها بوده و فکر می کند انگلیسی ها به دلیل صدماتی که از وجودش خورده اند، حالا علیه اش بسیج شدند تا او را نابود کنند. دایی جان هم وردستی به نام «مش قاسم» دارد که مرد میانسالی است و این شخص نه تنها حرف های ارباب را باور می کند، بلکه به قول قدیمی ها دو تا هم می گذارد روش. گاهی وقت ها هم متضاد با اربابش حرف می زند. اما آنچه این داستان را جذاب می کند و سرپا نگه می دارد، جزئیاتی است که هم در کتاب و هم سریال وجود دارد».

او درباره چرایی ایده تبدیل رمان به سریال گفت: «آنچه ناصر تقوایی از زمان پیش از ساخت سریال نقل می کند این است که روزی از دفتر قطبی (رئیس وقت رادیو و تلویزیون ملی ایران» با او تماس می گیرند که آقای قطبی کار مهمی با او دارد. در این جلسه آقای قطبی رمان دایی جان ناپلئون را از کشوی میزش بیرون می آورد و به تقوایی می گوید: «مگه تو جنوبی نیستی؟ مگه میونه تو با انگلیس ها به دلیل خیانت هایی که به کشور کردند بد نیست؟ این رمان را بساز… این رمان ضد انگلیسی است…». تقوایی فرصت می خواهد تا کتاب را بخواند و چند روز بعد به درخواست آنها جواب مثبت می دهد و به این ترتیب این رمان به سریالی تبدیل می شود که در همه زمینه ها پیشتاز بوده و سرشار از خلاقیت و نوآوری است. واقعیت این است که تا آن مقطع ناصر تقوایی همچنان کارمند تلویزیون بوده، چراکه کارش را با ساخت فیلم های کوتاهی که وجوه پژوهشی و اجتماعی داشت، زیر نظر فرخ غفاری که رئیس یکی از بخش های تلویزیون بود آغاز کرد و ادامه داد. حتی بخشی از سرمایه «آرامش در حضور دیگران» را هم تلویزیون تامین کرد و البته مقداری دیگر از سرمایه را هم عواملی که در فیلم همکاری داشتند، از جمله خود تقوایی، تقبل کردند و در نهایت فیلم ساخته شد. بنابراین به عنوان یک کارمند تلویزیون و به سفارش رئیس وقت رادیو و تلویزیون ملی ایران از او می خواهند «دایی جان ناپلئون» را بسازد. البته آن زمان هم ناصر تقوایی پول نسبتا خوبی بابت ساخت سریال دریافت می کند و فراموش نکنیم که تا قبل از «دایی جان ناپلئون» یک فیلم موفق نیمه تجاری به نام «صادق کرده» را ساخته بود که فیلم پرطرفداری هم بود. در نتیجه به او اعتماد کردند و ساخت سریال را به او سپردند».

یکی از نکات مهم داستان، این است که با یک خانواده آریستوکرات روبه رو هستیم که برخی صاحب مقام در سیستم حکومتی هستند و برخی به اشرافیت گذشته شان افتخار می کنند و آنچه اتفاق می افتد در درون همین خانواده است. به رغم پس زمینه ها و قدرت مالی شان، مشتی ابله و خرفت هستند. سعی دارند تا اشرافیت گذشته شان را حفظ کنند، اما روزگار عوض شده و قادر به این کار نیستند. آنچه نکته اصلی درام را شکل می دهد، این است که دایی جان همچنان تصور می کند انگلیس ها دنبال نابودی او هستند و هر اتفاق کوچکی را ناشی از توطئه انگلیسی ها می داند و این توهم باعث شده نتواند به واقعیت هایی که دور و برش می گذرد، رسیدگی کند. یک جور دشمن فرضی برای خودش ساخته و خودش را آن قدر مهم جلوه می دهد که فکر می کند واکسی سر کوچه هم نوکر انگلیس ها است. همین خلقیاتش به اضمحلال خانواده کمک می کند».

او در حین گفت وگو به ویژگی دیگر ناصر تقوایی در ساخت این سریال اشاره کرد و گفت: «کل سریال حتی کوچه و پس کوچه های آن در یک لوکیشن ساخته شده است. خانه ای در خیابان لاله زار که متعلق به خاندان اتحادیه است. «دایی جان ناپلئون» طراحی صحنه دقیق و حیرت انگیزی دارد. فیلم برداری علیرضا زرین دست یکی از نقاط عطف این سریال است. گاهی شاهد حرکت های دوربین پیچیده و مستمری هستیم که از ویژگی های این سریال است. «دایی جان ناپلئون» با دوربین ۱۶ میلی متری و به صورت ریورسال فیلم برداری شده است. نسخه اصلی سریال هم به صورت پوزتیوو هست و نسخه صوتی اش جدا از خود سریال است که تقوایی معتقد است نسخه کامل تری از سریال وجود داشته که بخشی از آن گم شده. به هر صورت با توجه به ارتقای سیستم های دیجیتال، نسخه خوب و ارزشمندی از آن در دسترس است. اما یکی از رازهای ماندگاری این سریال بدون شک بازیگران آن هستند. دایی جان با بازی غلامحسین نقشینه از بازیگران تئاتر و سینما بود و پیش از این سریال چند سالی فعالیت هنری انجام نمی داد. نمی دانم تقوایی چطور بازیگر توانایی مثل او را انتخاب کرد و فکر می کنم هیچ بازیگر دیگری را نمی توان جای او تصور کرد و خوشبختانه در سریال با صدای خودش صحبت کرد. نصرت کریمی و محمدعلی کشاورز بهترین نقش هایشان را ایفا کردند. شخصیت اسدالله میرزا به نظرم شاهکار بازیگری پرویز صیاد است. اما بهترین بازی این سریال بدون شک متعلق به زنده یاد پرویز فنی زاده است. به نظرم او چه در نقش های بلند و چه کوتاه درخشان بود و همچنان بی رقیب مانده است. هرچند پیش از بازی در سریال «دایی جان ناپلئون» در فیلم هایی چون «گوزن ها» و «تنگسیر» نقش کوتاهی داشت و در اولین حضور سینمایی اش در فیلم «رگبار» بهرام بیضایی نقش اصلی را تجربه کرد. البته دیگر چنین موقعیتی نصیبش نشد تا اینکه بالاخره در سریال «دایی جان ناپلئون» نقش مش قاسم را بازی کرد. می توان گفت کمال یافته ترین شخصیت این سریال، مش قاسم است. اگر مش قاسم را حذف کنیم، قطعا یک پایه این سریال می لنگد. بازیگری و اکت ها و زبان و گویش درست باعث شد که بهترین بازی را از او ببینیم. خوشبختانه صدای او هم دوبله نشد و هنر او را بهتر درک می کنیم. اگر پرویز فنی زاده به خودش صدمه نمی زد و زنده می ماند، حتی امروز هم می توانست یکی از پایه های بزرگ بازیگری کلاسیک ایران باشد. به هر حال او هم از جمله بازیگرانی بود که از تئاتر کارش را آغاز کرد و اصول و قواعد خاص خودش را داشت و غریزه و خلاقیت فردی هم باعث شد تا بازی های چشمگیری از او ببینیم».

طالبی نژاد در بخش دیگری از صحبت هایش درباره چرایی ماندگاری این سریال گفت: «تردیدی نیست که معمولا کارهای طنز خیلی زود کهنه نمی شوند و از یاد نمی روند. هنوز هم مردم مجموعه صمد را به خاطر می آورند. اما نکته این است که این طنز آن قدر وزین و اصولی است که اگر تنها یک قسمت از آن را ببینید، نمی توانید از آن دل بکنید. به این دلیل که شما را وارد یک زندگی منحصربه فرد و موقعیت خاص می کند و علاوه بر آشنایی با زندگی مردم در آن دوران، به امروز هم فکر می کنید. یکی از ویژگی های فیلم ها و سریال های خوب این است که تنها در زمانه خودشان نمی مانند، وارد زمان می شوند و در طول تاریخ حرکت می کنند. «دایی جان ناپلئون» سال ۱۳۵۴ برای اولین بار نمایش داده شد. اما در همان سال متوقف نشد و همچنان با روزگار و زمان جلو آمد. آثار چاپلین هم چنین ویژگی هایی دارد و اساسا کمدی کلاسیک ها، امروز هم دیده می شوند و می توان همچنان با آنها احساس نزدیکی کرد. به خاطر داشته باشیم، این سریال در دهه ۳۰ زندگی تقوایی ساخته شده است. فیلم سازی که بعدها به پختگی بیشتری در کارگردانی رسید. بعد از ساخت «دایی جان ناپلئون» پیشنهاد ساخت سریالی بر مبنای داستان های نویسندگان معاصر ایران به او داده می شود. این سریال به پیش تولید هم رسید، اما به دلیل مخالفت با برخی داستان ها مثلا «گیله مرد» بزرگ علوی، ساخت آن متوقف شد. پس از انقلاب از او خواستند تا سریال «کوچک جنگلی» را بسازد و می دانیم که برای ساخت آن دو، سه سال تلاش کرد، اما این سریال را به دلایلی نساخت که در کتاب به روایت ناصر تقوایی مفصل به این موضوع پرداخته شده است. تقوایی روایت می کند زمانی که برای صحبت و پیش نویس قرارداد سریال «کوچک جنگلی» به تلویزیون رفت و بعد از بحث های فراوان و شروط تقوایی برای ساخت سریال، یکی از مدیران خطاب به تقوایی گفت: «فراموش نکنید شما سریال «دایی جان ناپلئون» را ساختید» یعنی به عنوان متهم با او برخورد شد که مثلا لازم نیست با چنین سابقه ای برای ما شرط بگذاری و تقوایی هم در جواب گفت: «اتفاقا شما به خاطر ساخت آن سریال از من دعوت به همکاری کردید».

او ادامه داد: «نکته هایی که در سریال می بینیم، اغلب در رمان نیست. کار آسانی نیست که یک رمان را که دارای فضای ذهنی است به یک فضای عینی تبدیل کنید. همیشه بین نویسندگان آثار ادبی و فیلم سازان از این جهت اختلاف نظر وجود خواهد داشت؛ چراکه دنیای ادبیات و تصویر تفاوت های آشکاری با هم دارند. اما نتیجه کار آن قدر خوب بوده که وقتی پزشکزاد سریال را می بیند، احساس می کند تصویر آدم هایی که در سریال می بیند دقیقا همان هایی هستند که در ذهنش بوده و خلق کرده. همه می دانیم یک کارگردان خوب در وهله اول باید انتخاب های درستی داشته باشد و همه عوامل و بازیگران در سریال «دایی جان ناپلئون» کاملا درست انتخاب شده اند. تنها در مورد شخصیت سعید، نظر متفاوتی دارم. این مورد را با ناصر تقوایی هم در میان گذاشتم که اساسا فکر می کنم می توانست شخصیت سعید را به عنوان راوی داستان انتخاب نکند. سعید راوی داستان و اول شخص است و ویژگی اول شخص این است که در همه لحظه ها حضور داشته باشد تا داستان را روایت کند. بهتر بود تقوایی راوی سوم شخص و دانای کل را انتخاب می کرد».

۱-سینمای ناصر تقوایی نوشته سعید عقیقی و رضا غیاث