پایگاه خبری تحلیلی سینماسینما

سینماسینما، رضا مهدی زاده*

یادداشتی درباره استاد ایرج رامین‌فر به بهانه نکوداشت یک عمر فعالیت حرفه ای در مدیریت طراحی، طراحی صحنه و طراحی لباس فیلم و پنجاه و دو سالگی فیلم «غریبه و مه»

1. مقدمه

طراحی صحنه به عنوان یکی از ارکان اصلی هنرهای نمایشی، پیوندی ناگسستنی با روایت داستان و القای احساسات دارد. در این میان، استاد ایرج رامین‌فر به عنوان یکی از پیشگامان این رشته، نقش غیرقابل انکاری در شکل‌دهی به طراحی صحنه مدرن در ایران ایفا کرده است. او با بیش از چند دهه تجربه، خلاقیت و نوآوری خود را در زمینه طراحی صحنه برای تئاتر، سینما و تلویزیون به تصویر کشیده و تأثیر عمیق و ماندگاری در این حوزه گذاشته است. در تاریخ طراحی فیلم در ایران، این رشته به تدریج تحولات اساسی را تجربه کرده است. به ویژه در دهه‌های اخیر، طراحی صحنه با بهره‌گیری از تکنیک‌های نوین و پیاده‌سازی مفاهیم مدرنیته، به ابزاری مؤثر در ارتقاء کیفیت آثار نمایشی تبدیل شده است. استاد رامین‌فر به عنوان یکی از اولین خروجی های رشته طراحی صحنه از دانشکده هنرهای دراماتیک، با اشراف بر تاریخ هنر و نیز آشنایی با زبان و فرهنگ معاصر، توانسته است به این روند کمک کند. آثار او به نوعی پل ارتباطی میان سنت و مدرنیته بوده و به جستجوی هویت فرهنگی ایرانی پرداخته‌اند.

استاد ایرج رامین‌فر با ایجاد فضایی غنی و متنوع برای روایت دیداری داستان‌ها با ابزار طراحی صحنه، به عنوان یک نماد فرهنگی و هنری در تاریخ معاصر هنر ایران به یادگار خواهد ماند. نسل‌های آینده هنرمندان و علاقه‌مندان به هنرهای نمایشی، با نگاه به آثار او می‌توانند از الگوی ایشان در مسیر خلاقیت و نوآوری الهام بگیرند. این نکوداشت به عنوان یک فرصت برای گرامی‌داشت یک عمر تلاش و خلاقیت هنری باید مورد توجه قرار گیرد و نشان‌دهنده این واقعیت باشد که هنر می‌تواند نقشی مؤثر و ماندگار در زندگی اجتماعی و فرهنگی ما داشته باشد.

2. مروری بر آثار استاد رامین فر

۱-۲٫  مجموعه های تلویزیونی: ایرج رامین‌فر یکی از برجسته‌ترین طراحان صحنه و لباس در تلویزیون ایران، بعد از انقلاب است که آثار متعددی را با طراحی‌های دقیق و خلاقانه خود به یادماندنی ساخته است. وی در مجموعه‌های تلویزیونی و فیلم‌های مختلفی نقش چشمگیری ایفا کرده است. در این بخش به مروری بر طراحی صحنه در برخی از مشهورترین مجموعه های تلویزیونی او همچون «افسانه سلطان و شبان»، «کوچک جنگلی»، «مدار صفر درجه»، «کیف انگلیسی»، «تنهاترین سردار» و «ولایت عشق» پرداخته می شود.

• افسانه سلطان و شبان: داستانی آمیخته با طنز و فانتزی که در دوره‌ای تاریخی و خیالی روایت می‌شود. رامین‌فر با ایجاد فضایی تلفیقی از معماری و نگارگری ایرانی، و با استفاده از رنگ‌های فعال و زنده برای نشان‌دادن حال و هوای طنزآمیز داستان، بستری دلچسب و متفاوت برای این اثر ساخته است.
• کوچک جنگلی: داستان راوی فعالیت‌های میرزا کوچک خان جنگلی و نهضت جنگل در ایران است. رامین‌فر با مهارت توانسته است با خلق محیط‌هایی طبیعی و تاریخی که نشان‌دهنده دوران و فضای مبارزاتی نهضت جنگل است، اصالت و واقع‌گرایی را در محیط‌های طبیعت جنگلی بکر و روستایی شمال ایران و معماری و زیست دوره پهلوی اول به تصویر بکشد.
• مدار صفر درجه: داستان پیرامون ماجراهای یک دانشجوی ایرانی در دوران جنگ جهانی دوم در فرانسه می گذرد. فضاسازی های دوران فتح پاریس توسط آلمان نازی، فضای دانشگاهی و کلاسهای درس و خیابان‌های اروپا در دهه ۱۹۴۰، و ایران پهلوی اول، با تأکید بر جزئیاتی چون المان‌های معماری و سبک پوشش که حس و حال آن دوران را منتقل می‌کند، با دقت تاریخی بالا انجام شده است.
• کیف انگلیسی: داستان آمیخته با سیاست، روشنفکری و امور اجتماعی ایران در دورانی موسوم به «دهه طلایی آزادی» اتفاق می افتد. استفاده از محیط‌های شهری و اداری با جزئیات بالایی از نظر معماری و چیدمان، حس و حال اصالت و رسمیت را به مخاطب القا می‌کند.
• تنهاترین سردار: این اثر روایت تاریخی از زندگی امام حسن (ع) است. با دقت در بازسازی محیط‌ تاریخی حجاز و عراق در دوران امام حسن (ع)، تلاش شده است تا فضاهایی متناسب با داستان مذهبی و تاریخی ایجاد شود.
• ولایت عشق: داستان این اثر مربوط به زندگی امام رضا (ع) و سفر او به ایران است. بازآفرینی محیط‌های تاریخی و فرهنگی دوره عباسی با توجه به جزئیات مذهبی و اجتماعی دوره تاریخی اثر صورت گرفته است.

۲-۲٫  آثار سینمایی:

۱-۲-۲ همکاری با بهرام بیضایی: ایرج رامین‌فر، به عنوان یکی از چهره‌های برجسته و مؤثر در طراحی صحنه سینمای ایران، با همکاری در بسیاری از فیلم‌های استاد بهرام بیضایی، باعث خلق فضاها و برداشت‌های بصری عمیقی شده است. در ادامه به مروری بر آثار سینمایی این دو هنرمند و تأثیر طراحی صحنه در برخی از مهم‌ترین فیلم‌های بیضایی می‌پردازیم:

• غریبه و مه: جغرافیای این فیلم، در فضای رازآلود و وهمناک واقع است. رامین‌فر با استفاده از ترسیم جهانی متفاوت، حس اضطراب و بی‌زمانی را به تصویر می‌کشد. اجزای صحنه همچون معماری و لباس به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که به تصویرسازی درون مایه اصلی داستان کمک ‌کنند.
• کلاغ: در کلاغ، طراحی صحنه نقش مهمی در تقویت روایات فلسفی و اجتماعی فیلم دارد. فضای زیست واقع گرایانه با مرور فضاهای خیالی و خرده داستانهای مادر شوهر با جستجو برای یافتن صاحب عکس مندرج در آگهی، به گونه ای انتخاب و هدایت شده‌اند تا روح ناامیدی و جستجوگری شخصیت‌ها را به مخاطب منتقل کنند.
• مرگ یزدگرد: این فیلم به نوعی بازنگری و نقدی بر تاریخ و هویت ایرانی است. طراحی صحنه در آن به بازسازی فضاهای تاریخی و فرهنگی کمک می‌کند و به هر جزء، معنا و هدفی عمیق می بخشد. رامین‌فر با انتخاب عناصر معماری ایران دوره ساسانی، حضور تاریخ را به شکل ملموسی در داستان ایجاد می‌کند.
• باشو غریبه‌ای کوچک: در این فیلم، طراحی صحنه با مضامین کودکانه و انسانی داستان هماهنگ شده است. فضا سازی جنگ در ابتدای فیلم با فضاهای ساده و طبیعی شمال ایران با رنگ‌های زنده، احساس آرامش و صمیمیت را القا می‌کند.
• شاید وقتی دیگر: در این فیلم، طراحی صحنه به زبان گفت‌وگو با زمان و خاطرات می‌پردازد. فضای دلگیر و یادآور گذشته، تأثیر عمیقی بر احساسات شخصیت‌ها و در نهایت بر حس و حال مخاطب می‌گذارد.
• مسافران: در این فیلم طراحی صحنه واسطه‌ای برای به تصویر کشیدن درون مایه های اصلی فیلم، مانند مرگ، یادآوری و گذشت زمان است. استفاده از عناصر نمادین همچون نماد خانه به مثابه مکانی برای رخداد آیینی، انتخاب اشیاء همچون آینه و … به تحول داستان و شخصیت‌ها کمک می‌کند.
• سگ‌کشی: این فیلم با درون‌مایه اجتماعی و انتقادی خود، طراحی صحنه‌ای را می‌طلبد که بتواند زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی جامعه را به چالش بکشد. رامین‌فر با انتخاب لوکیشن ها و دکورهای مینیمالیستی، بر انسجام و فشردگی داستان تأکید می‌کند.
• وقتی همه خوابیم: در این اثر، طراحی صحنه مانند آینه‌ای از واقعیت‌ها و تضادهای اجتماعی است. فضاها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که تضاد میان خواب و بیداری را نشان دهند، که در نهایت تأثیر عمیقی بر روایت فیلم بگذارد.

۲-۲-۲ فیلمهای مفتخر به کسب سیمرغ بلورین: ایرج رامین‌فر، با کارهای خلاقانه در چندین فیلم برجسته در جشنواره فیلم فجر، برنده سیمرغ بلورین شده است. مرور طراحی صحنه این آثار که سیمرغ بلورین را به خود اختصاص داده‌اند، می‌تواند به درک بهتر اهمیت هنر ایشان در سینما، کمک کند.

• سگ کشی (بهرام بیضایی): سیمرغ بلورین بهترین طراحی صحنه در سال ۱۳۷۹: در این فیلم با مایه های نئو نوآر، طراحی صحنه به بازتاب جامعه‌ای پر از بحران، تنش و اعتراض کمک می‌کند. فضاهای ملتهب شهری و فضاهای ناخوشایند و تنگ داخلی، نوعی فضای تیره و پر از دسیسه را خلق کرده‌اند که با درون مایه پیچیده داستان به ایجاد احساس اضطراب و ناامنی در مخاطب هماهنگ است.
• شاهزاده ایرانی (محمد نوری‌زاد): سیمرغ بلورین بهترین طراحی صحنه در سال ۱۳۸۴: در این فیلم، رامین‌فر با استفاده از طراحی‌های دقیق، فضای تاریخی را به طور واقعگرایانه به تصویر کشیده است. دقت در جزئیات معماری قلعه ها و بناها و طراحی دقیق ادوات نظامی و بافت‌های پوششی متناسب با دوره تاریخی، به خلق فضایی معتبر کمک می‌کند که جذابیت داستان تاریخی فیلم را تقویت می‌کند.
• وقتی همه خوابیم (بهرام بیضایی): سیمرغ بلورین بهترین طراحی صحنه در سال ۱۳۸۷: طراحی صحنه در این فیلم به‌طور خاص به خلق فضای واقعی و وهم‌آلود فیلم در فیلم کمک می‌کند. رامین‌فر با ساخت فضاهای جستجوگر شخصیت اصلی داستان و بعد برش به روایت پشت صحنه و مصائب ساخت فیلم، فضایی ایجاد کرده که تماشاگران را به دنیایی می‌برد که مرزهای بین واقعیت و رویا در آن محو می‌شود. این طراحی بی‌نظیر باعث می‌شود تا مخاطب درگیر دسیسه‌های روایی پیچیده و حساسیت‌های بصری فیلم شود.
• جرم (مسعود کیمیایی): سیمرغ بلورین بهترین طراحی صحنه در سال ۱۳۸۹: طراحی صحنه فیلم سیاه و سفید جرم، با بازتاب فضای دهه‌ ۵۰ ایران، نقش مهمی در القای حس‌وحال خاص داستان دارد. رامین‌فر با دقت در انتخاب لوکیشن و فضاهای شهری، موفق به خلق فضایی شده که با حال و هوای نوستالژیک و داستان جنایی و نوآر کیمیایی هماهنگ است و به درک بهتر مخاطبین از دوران و جو حاکم کمک می‌کند.

۳-۲-۲ سایر فیلم ها و فعالیت های علمی و هنری استاد رامین فر

از سایر آثار تلویزیونی استاد می توان به مجموعه مثل آباد ساخته رضا ژیان و طراحی لباس سریال سربداران ساخته محمدعلی نجفی و …  اشاره کرد. در زمینه سینما نیز می توان به فیلمهای مهمی چون زرد قناری (رخشان بنی اعتماد)، سرب (مسعود کیمیایی)، ریحانه و چهل سالگی (علیرضا رئیسیان)، خسته نباشید(افشین هاشمی و محسن قرایی)، احتمال باران اسیدی(بهتاش صناعی ها)، در دنیای تو ساعت چند است و ناگهان درخت (صفی یزدانیان) اشاره کرد.

نگارش و انتشار کتاب «طراحی فیلم» در سال ۱۳۷۹ توسط انتشارات «دفتر پژوهشهای فرهنگی»، نقطه عطفی در فعالیت های ایشان به شمار می رود. استاد در ۶ فصل این کتاب با رویکردی آموزشی به معرفی طراح صحنه و شرح وظایف او در دپارتمان هنری و ارتباط طراحی با معماری می پردازد، سپس با نگاهی به طراحی صحنه در سینمای ایران و بیان نقطه نظرهایی درباره طراحی فیلم، در گفتگویی به شرح تجربه ها و دستاوردهای خود در کسوت طراح صحنه می پردازد.

همکاری او با کارگردان‌های برجسته در این پروژه‌ها موجب شکل‌گیری فیلم‌هایی شده که همچنان در تاریخ سینمای ایران می‌درخشند. رامین‌فر نه تنها در حوزه طراحی فعالیت کرده، بلکه با انتقال مکتوب تجربه های خود، و همینطور تربیت دستیاران زبده به آموزش نسل جدید طراحان نیز پرداخته است. این امر منجر شده تا تجربیات و دانش او به هنرجویان منتقل شود و بر غنای هنر طراحی صحنه در کشور افزوده گردد.

3. ویژگی های طراحی صحنه در آثار استاد ایرج رامین‌فر

استاد ایرج رامین‌فر به عنوان یکی از پیشگامان طراحی صحنه در سینمای ایران، توانسته با آثار برجسته‌اش، نقش طراحی صحنه را به عنوان یک رکن هنری در تولید فیلم‌ نمایان کند. ویژگیهای طراحی صحنه در آثار او به دلایل متعددی قابل تمایز و تأکید است که به بررسی آن پرداخته می شود:

• خلق محیط هایی متناسب با روایت

یکی از ویژگی‌های بارز طراحی صحنه در آثار استاد رامین‌فر، پشتوانه علمی و شناختی برای خلق فضایی متناسب با داستان و شخصیت‌هاست. او به خوبی می‌داند که هر داستان، به فضایی خاص و متناسب با زمان و مکان خود نیاز دارد. با استفاده از طراحی‌های دقیق و هنرمندانه، او توانسته است فضاهایی دراماتیک و مؤثر خلق کند که تماشاگر را به درون داستان هدایت کند. به عنوان مثال، در فیلم‌هایی که به موضوعات اجتماعی و تاریخی همچون فیلم جرم یا سریال مدار صفر درجه پرداخته است، طراحی‌های او حس واقعیت و زمان را به تصویر کشیده و بر تأثیرگذاری داستان و باور پذیری اثر افزوده است.

• تلفیق عناصر فرهنگی و نمادین

استاد رامین‌فر با آگاهی از عناصر فرهنگی و تاریخی، به خوبی قادر است نمادها و نشانه‌های فرهنگی را در طراحی صحنه بگنجاند. این تلفیق، نه تنها ابعاد بصری اثر را غنی می‌کند، بلکه معانی عمیق‌تری را نیز به داستان اضافه می‌کند. او با استفاده از معماری، اشیاء و پوشش بازیگران، مثل قایق، دشنه، مه، و روستا و دریا و درختان خشکیده و لباس در فیلم «غریبه و مه»، آینه، نقوش روی درگاهی خانه و نحوه هدایت فضای داخلی در فیلم «مسافران»، و …  فضایی را به وجود می‌آورد که تماشاگران را به ارتباط و تفکر وا می‌دارد.

• تأثیر بر روانشناسی شخصیت‌ها

هدایت مکان در آثار رامین‌فر نه تنها به محتوای ظاهری کمک می‌کند، بلکه رابطه‌ای عمیق نیز با شخصیت‌ها برقرار می‌سازد. طراحی فضا به گونه‌ای انجام می شود که هر شخصیت با محیط خود تعامل خاصی دارد. این تعامل به درک بهتر شخصیت‌ها و تفسیر رفتارهای آن‌ها کمک می‌کند. به عنوان مثال، فرهنگ زیستی در جغرافیای جنوب و شمال ایران در فیلم «باشو غریبه ای کوچک»، می‌تواند حالات روحی و روانی شخصیت‌ها را به تماشاگر القا کند.

• اهمیت نور و رنگ

استاد رامین‌فر به تأثیر نور و رنگ در طراحی صحنه آگاه است و از آن‌ها به عنوان ابزارهایی برای تقویت احساسات و معانی استفاده می‌کند. در بسیاری از آثار او همچون «افسانه سلطان و شبان» استفاده ماهرانه از رنگ‌ و نور به خلق فضایی ناب و متمایز انجامیده است.

4. جمع بندی

طراحی صحنه در فیلم هنری چندبعدی است که از عناصر بصری مختلف و معنایی پیچیده ای تشکیل شده است. استاد ایرج رامین‌فر با تسلط و درکی عمیق از معماری و هنرهای مرتبط، توانسته است پشتوانه نظری و شناختی خود را به یکی از نقاط قوت آثار خود تبدیل کند. او با خلق فضاهای متنوع، تلفیق عناصر فرهنگی و روانشناسی شخصیت‌ها، یادآور این مهم است که طراحی صحنه می‌تواند به عنوان ابزاری قدرتمند در خدمت داستان‌گویی و تأثیرگذاری بر تماشاگران باشد. آثار رامین‌فر نه تنها دلیلی بر توانمندی‌های او در این حوزه است، بلکه الگویی برای نسل‌های آینده طراحان صحنه به شمار می‌رود.

برگزاری نکوداشت برای استاد ایرج رامین‌فر در روزی موسوم به روز طراح صحنه به عنوان ارج نهادن به دستاوردهای ایشان و تقدیر از تلاش‌هایشان در حوزه هنر و فرهنگ این سرزمین انجام می‌شود. این آئین ها می‌توانند به افزایش آگاهی عمومی از اهمیت و تأثیر هنر طراحی صحنه در جامعه کمک کنند و هنرمندان این حوزه را به ادامه فعالیت‌های خلاقانه تشویق کند.

*طراح و مدرس دانشگاه