پایگاه خبری تحلیلی سینماسینما

سینمای دفاع مقدس را نباید با سینمای جنگ یکسان دانست، سینمای جنگ ملزومات و ساختارها و قالب‌های خاص خودش را دارد که سینمای شکل گرفته با عنوان سینمای دفاع مقدس هیچ یک از آنان را نمی‎پذیرد.

سینماسینما – علی نعیمی، سینمای دفاع مقدس را می‌توان مطمئنا منحصر به جنگ تحمیلی ایران و عراق دانست چرا که سینمای شکل گرفته پیرامون مساله دفاع مقدس برگرفته از همین واقیت جنگ تحمیلی است.

آغاز ژانر سینمای جنگ و دفاع مقدس به بعد از انقلاب و آغاز جنگ ایران و عراق برمی‌گردد. قبل از انقلاب تعداد اندکی فیلم جنگی ساخته شد که در تحلیل منتقدان سینمایی چندان جدی گرفته نمی‌شوند. اصولاً سینمای جنگ قبل از انقلاب به عنوان یک گونه یا ژانر سینمایی شناخته نمی‌شود.

پس از انقلاب و وقوع جنگ تحمیلی ایران و عراق، سینماگران و بویژه سینماگران نسل جوان و جنگ، به دلایلی از جمله تبلیغ و تهییج مردم برای مشارکت در جنگ و کمک به رزمندگان، ادای دین نسبت به همرزمان خود، جنگ را به عنوان یک موضوع اجتماعی نگاه کرده و به آن پرداختند. به همین جهت غالب کارگردانان و سینما گران عرصه ی سینمای جنگ و دفاع مقدس، جوانان متأثر از انقلاب و تجربه کنندگان جنگ بودند.

البته از نسل سینماگران قبل از انقلاب هم کسانی بودند که در آثارشان می‌توان سراغی از سینمای جنگ گرفت. ازآن جمله ساموئل خاچیکیان (عقاب‌ها)، بهرام بیضایی (باشو غریبه ی کوچک)، مسعود کیمایی (گروهبان، دندان مار). اما سینماگران برجسته جنگ که به شکل حرفه‌ای به مقوله  جنگ و حاشیه جنگ در سینما پرداخته اند، همگی از نسل انقلاب و جنگ هستند که اکنون دوره میانسالی خود را پشت سر می‌گذارند.

نماد سینمای ملی و فیلمسازی ایرانی و وجود نماد و نشانه‌های هویتی ملی ـ  مذهبی در ژانر دفاع مقدس بسیار واضح‌تر و نمایان‌تر از دیگر ژانرهای کار شده در سینمای ایران است و همچنین نقطه آغاز شکل‌گیری و شروع خلاقیت نسل جدید و جوان فیلمساز بعد از انقلاب اسلامی و نقطه اشتراک نظام جمهوری اسلامی و فیلمسازان قبل از انقلاب برای پرداختن به موضوع دفاع مقدس بعنوان فیلم سینمایی در همین ژانر و آثار سینمایی دفاع مقدس دیده می‌شود.

مسئله جنگ و دفاع مقدس به دلیل تحمیلی بودن آن و مطرح شدن مسئله دفاع و حفظ ناموس و مملکت باعث شده بود تا تمامی فیلمسازان و هنرمندان به هر شکلی با این مسئله درگیر شوند چرا که دیگر جنگ با تمام وجوه زندگی مردم جامعه پیوند خورده بود. از زن و بچه گرفته تا پیر و جوان همگی خواسته و ناخواسته درگیر مسئله جنگ بودند که دیگر با زندگی روزمره آنان پیوند خورده بود و فیلمسازان و هنرمندان اگر دغده آرمان‌های دفاع مقدس را هم نداشتند به دلیل مواجه بودن با این مسئله به این موضوع پرداختند.

آغاز و شکل گیری مباحث هنر دینی و سینمای بومی با چشم‌انداز جهانی نیز در این ژانر کلید خورد و دفاع مقدس مسئله‌ای برای طرح و آغاز این جریان شده بود و در واقع مسئله دفاع مقدس به دلیل ایرانی بودن و کاملا بومی بودن آن اذهان را به سمت هنر بومی و هنر دینی سوق داد.

به لحاظ جامعه شناختی، سینمای جنگ و دفاع مقدس مانند هر پدیده‌ای تحت تأثیر شرایط و فضای اجتماعی خاص خود پدید می‌آید. براساس همین نگاه و تحلیل جامعه‌شناسانه، می‌توان مراحلی را ذکر کرد.

همانند تاریخ بعد از انقلاب، سینمای دفاع مقدس را هم می‌توان به چهار دوره تقسیم کرد: ۱ـ دوران انقلاب و جنگ ( ۱۳۶۷ـ ۱۳۵۷)، ۲ـ دوران سازندگی ( ۱۳۷۶ـ ۱۳۶۸)؛ ۳ـ دوران اصلاحات (۱۳۸۴ـ۱۳۷۶) و ۴ـ دوران اخیر (۱۳۸۴ تاکنون)، که می‌توان آن را دوره اصول‌گرایی نامید. در دوران جنگ، این نوع سینما، بیشتر محتوای تبلیغاتی و پروپاگاندایی دارد. بطور طبیعی و بدیهی سعی در تشویق جوانان برای حضور در جبهه را مضمون اصلی خود قرار می‌دهند.

اکثر فیلم‌هایی که در اوایل جنگ تحمیلی ساخته می‌شد با هدف تقویت روحیه عمومی مردم شکل می‌گرفت به گونه‌ایی که موضوع اکثر آنها شبیه به هم بود به صورتی که گروهی ارتشی به خاک دشمن نفوذ کرده و پس از نابود کردن تجهیزات آنها با کمترین تلفات به کشور باز می‌گشتند. البته این عمل در آن برحه زمانی بسیار قابل تحسین بود چون همانگونه که در بالا ذکر شده ساخت اینگونه فیلم‌ها برای بالا بردن روحیه مردم بسیار لازم بوده است. فیلم‌هایی مثل«پایگاه جهنمی»، «عقاب‌ها»، «برزخی‌ها»، «گذرگاه» و …. از این نوع فیلم‌ها بودند.

در دوره موسوم به «سازندگی»، سینمای جنگ حالت انتقادی به خود می‌گیرد. اولین فیلم انتقادی در سال ۱۳۶۷، توسط محسن مخملباف، با عنوان «عروسی خوبان» ساخته می‌شود که البته بیشتر مضمون فیلم حالت فرافکنی و جهل فیلمساز را نشان می‌دهد. تقریباً تمامی فیلم‌های این دوره، نسبت به شرایط اجتماعی و اقتصادی جامعه، اعتراض و انتقاد دارند.

بعد از سپری شدن سال‌های پر التهاب اولیه جنگ تحمیلی دیدگاه فیلم‌سازان نسبت به مقوله جنگ عوض شد و فیلم سازان جوانی روی کار آمدند. حاصل این دوران را می‌توان در فیلم‌هایی مثل «دیار عاشقان»، «پرواز در شب»، «دیده بان»، «مهاجر» و … مشاهده کرد که بعضاً با استقبال مردم نیز مواجه می‌شدند. این آثار واقعیات جنگ، رشادت‌ها و ایثارهای رزمندگان ایرانی را به خوبی نشان می‌دهد و به جنبه معنوی دفاع مقدس نیز می‌پردازد.

در دوره «اصلاحات»، که از لحاظ زمانی از جنگ فاصله گرفته‌ایم، عشق زمینی در این نوع فیلم‌ها مطرح می‌شود که قبلاً سابقه نداشته است. اولین فیلم در سال ۱۳۷۷، با عنوان «شیدا» به کارگردانی کمال تبریزی، اکران می‌شود.

در دوره «اصولگرایی»، اگرچه ساختن فیلم جنگی به رکود گراییده، نوع فیلم‌ها هم رنگ و بوی شرایط خود را دارند که شاخص‌ترین آنها فیلم «اخراجی‌ها» ساخته مسعود ده‌نمکی است. هرچند در این شش سال تلاش‌های زیادی برای بقای سینمای جنگ شده است اما خروجی مناسبی در خور توجهات مسئولین به این ژانر سینما دیده نمی‌شود. فیلم‌هایی از قبیل «روز سوم»، «ملکه» و «روزهای زندگی» تلاش‌های مناسبی است که در دوره مدیریت دولت اصولگرایی از آن‌ها می‌شود نام برد.

نقطه آغاز سینمای داستانی دفاع مقدس نیز فیلم «دیده بان» حاتمی‌کیا بود. حاتمی کیا که خود شاگرد مکتب فیلمسازی آوینی بود، اولین فیلم سازی است که در سینمای دفاع مقدس شخصیت پردازی واقع گرایانه را در میان نیروهای خودی جدی گرفت.

با پایان جنگ تحمیلی فیلم‌سازان جنگ امکانی برای پرداختتن به برخی از واقعیت‌ها و شخصیت‌های خاص جنگ‌ها، شکست‌ها و پیروزی‌ها را به دست آوردند و سینمای جنگ یک دگرگونی مضمونی و محتوایی را تجربه کرد و بیشتر به سینمای دفاع مقدس نزدیک شد.

فیلم دفاع مقدس اگر بخواهد بعد از جنگ و یا در زمان جنگ هم به مسائل اجتماعی و پس زمینه‌های جنگی و اثرات آن هم بپردازد به ناچار با مردمی طرف است که خود یا در همین جنگ با همین نوع نگاه حضور داشته‌اند و یا با همین دید عزیزانشان را به جبهه‌ها فرستاده‌اند و یا با آن همراه بودند و لذا دوباره همین سبقه معنوی و قدسی در آن نمایان می‌شود در صورتی که در فیلم جنگی نزدیکترین موضوع به این جریان را می‌توان سینمای دفاع نامید که تنها نشان دهنده مظلومیت و ناچار شدن مردم در برابر هجوم است که بارزترین نمونه‌های آن در مورد جنگ جهانی دوم و هجوم وحشیانه نازیها قابل مشاهده است.

نوع نگاه فیلمساز دفاع مقدس به این موضوع نگاهی است که با نوع نگاه رزمندگان و ماهیت دفاع مقدس گره خورده است و از همان زاویه به مساله می‌نگرد که رزمندگان اسلام با جنگ نگاه می‌کنند و در واقع او تنها زیبایی‌ها و شکوه و عظمت جنگ را می‌بیند در صورتی که فیلمساز جنگی به تبع غلبه نگاه مادی بر هنر مدرن تنها زشتی‌ها و سیاهی‌های جنگ را می‌بیند و بازتاب آن است، در صورتی که همین مساله‌ای را که او می‌بیند در نگاه هنرمند دفاع مقدس و مخاطبان ایرانی آن چیزی جز خیر و زیبایی نیست چرا که آن مرگ میبیند و این شهادت.

از این رو در بحث دفاع مقدس که یکی از حساس‌ترین و مقدس‌ترین مساله جامعه ما است که سینما نیز وارد آن شده به ناچار لزوم دور شدن حدیث نفس از آن دیده می‌شود و در واقع سینمای دفاع مقدس زمانی که بخواهد روایت‌گری چیزی غیر از آنچه که در دفاع مقدس رخ داده است باشد دیگر سینمای دفاع مقدس نخواهد بود و وارد ژانر سینمای جنگ شده است.