پایگاه خبری تحلیلی سینماسینما

سینماسینما، آریو همتی

ترانه علیدوستی آخرین  بازیگر مولف زن سینمای ایران است. با این مقدمه کوتاه نخست المان‌های مولف بودن در بازیگری را بر می‌شماریم و سپس به معرفی کوتاه، اما جامع بازیگران زن مولف سینمای ایران می‌پردازیم.

دیالکتیک بازیگر و کاراکتر منجر به شانزده حالت تحت تاثیر جهان ابژیکال، جهان سوبژیکال و جهان متنی زبانی می‌شود که در شش حالت محوریت با بازیگر، شش حالت محوریت با کاراکتر و چهار حالت محوریت با جنس سومی از این دو است. باید بدانیم که در سینمای ایران حضور گسترده و معناساز زنان بازیگر بسیاری داشته‌ایم که حضور برخی از آنها مانند ژاله علو، هما روستا، گلاب آدینه، گوهر خیراندیش، فرزانه تاییدی، فریماه فرجامی و مریلا زارعی می‌تواند به عنوان الگوهایی آموزشی برای جوانترها به نمایش گذاشته شود، اما با احترام به تمامی بازیگران خوب زن سینما اینجا با مفهوم بازیگر زن مولف مواجه هستیم.

مولف بودن در بازیگری دارای چند المان است که یک بازیگر تمام یا بخش‌هایی از این المان‌ها را باید در برآیند و اتفاق پسینی مواجهه بازیگر ـ کاراکتر برای مخاطب به آشکارگی یا به اصطلاح فلسفی آن عریانیت برساند.

۱ـ کاراکتر غیرکلیشه، ضد کاراکتر و یا دگر کاراکتری

۲ـ درونی کردن دگر سوژگی

۳ـ نوع مواجهه بازیگر و کاراکتر یا متن

۴ـ درک شناور بودن سوژه بعد از دگر سوژگی

در المان نخست، در سینمای ساختار آوانگارد با کاراکتر غیرکلیشه‌ای، در پساساختارگرایی ضد کاراکتری و در فراساختارگرایی با مفهموم دگر کاراکتری رو به رو هستیم .

در المان دوم مبحث دگر سوژگی بازیگر باید به این آگاهی برسد که نباید با کاراکتر ـ متن به مثابه ابژه برخورد کند. در واقع بازیگر و کاراکتر هر دو دگرسوژه‌های هم محسوب می‌شوند و این دیالکتیک ادراکی است که محوریت را از دیالکتیک تضاد می‌گیرد.

در المان سوم باز با سه عصر متفاوت یعنی ساختار آوانگارد و دیالکتیک تضاد بین بازیگر و کاراکتر، عصر پساساختارگرایی و نگره التقاطی و ترکیب بازیگر و کاراکتر برای رسیدن به موجودیت پسینی واحد بدون حفظ ابعاد ثابت معنایی و عصر فراساختارگرایی با مبحث حرکت هم افزای بازیگر و کاراکتر سمت ریشه‌گاه مشترک و جنس سومی از هر دو با حفظ ابعاد ثابت معنایی پیشینی آنها و کشف ابعاد متغیر معنایی جدید توسط موجودیت پسینی فرارو .

در المان چهارم و مبحث سوژه‌های شناور که در واقع بعد از پذیرش دگرسوژگی با آن مواجهه هستیم بازیگر باید به این ادراک رسیده باشد که در مبحث خود و کاراکتر با دو سوژه ثابت قطعی و مطلق رو به رو نیستیم. بلکه هم بازیگر و هم کاراکتر به مثابه سوژه‌های شناور هستند که می‌توان با ابعاد مشکک موجودی خودآگاه و ناخودآگاه‌های جمعی فردی هفتگانه مکانشی، زبانشی، زمانشی، نژادیک، جنسیتی، روانی ـ موقعیتی و مجازی به ۱۱۲ حالت خودآگاه و ۱۱۱ حالت ناخودآگاه ظهور و بروز یابد.

نخستین بازیگر زن مولف سینمای ایران فخری خوروش است اما بازیگران زن مولف سینمای ایران به ترتیب زمانی عبارتند از :

۱ـ فخری خوروش: «آقای هالو» داریوش مهرجویی ۴۹، «نفرین» ناصر تقوایی ۵۲، «شازده احتجاب» بهمن فرمان‌آرا ۵۳، «شطرنج باد» محمدرضا اصلانی ۵۵ و «سوته دلان» علی حاتمی ۵۶ مجموعه‌ای کم‌نظیر از کاراکترهای سینمای موج نو را جان بخشید.

۲ـ شهره آغداشلو: «شطرنج باد» اصلانی ۵۵، «گزارش» عباس کیارستمی ۵۶ و «سوته دلان» حاتمی ۵۶ را در سینمای موج نو بازی کرد. و آخرین قدرت‌نمایی او در «خانه ای از شن و مه» ۲۰۰۳ وادیم پرلمان بود‌.

۳ـ سوسن تسلیمی: مهمترین بازیگر مولف زن سینمای ایران با «چریکه تارا» بیضایی۵۸، «مرگ یزدگرد» بیضایی ۶۱، «مادیان» علی ژکان ۶۴، «باشو غریبه کوچک» بیضایی ۶۴، «طلسم» داریوش فرهنگ ۶۵ و «شاید وقتی دیگر» بیضایی ۶۶ مجموعه‌ای کامل از بازی‌های مولف در سینمای ایران و بدون حتی یک بازی متوسط و ضعیف، به لحاظ کیفی بی‌نظیر است.

۴ـ فاطمه معتمدآریا : ایشان از میان چهار گروه نابازیگر، بازیگر معمولی، بازیگر ستاره و بازیگر حرفه‌ای به دسته بازیگر حرفه‌ای تعلق دارد و تعداد بازی‌های خوب او بسیار زیاد است، اما بازی‌های او به عنوان بازیگر مولف نقش کمیک اما جدی از «ناصرالدین شاه آکتور سینما» محسن مخملباف ۷۰، «هنرپیشه» مخملباف ۷۱، تا آثار مشترک با ایرج طهماسب و پرویز پرستویی به یک امضای ممتد تبدیل شد. اما هنرنمایی او در «روسری آبی» رخشان بنی‌اعتماد، «گیلانه»، «مسافران» بیضایی و «یک بار برای همیشه» سیروس الوند نیز در خاطره‌ها ماند.

۵ـ ویشکا آسایش: سریال «امام علی ع» داوود میرباقری و نقش قطام او را در اولین بازی ‌اش به عنوان یک بازی مولف در مدیوم تلویزیون یا تاریخ تصویر ایران ثبت کرد. درخششی که در ادامه به‌جز لحظاتی از فیلم «ساحره» میرباقری آن‌گونه که بایسته بود ادامه پیدا نکرد.

۶ـ نیکی کریمی: او با «عروس» در سینمای سرمایه تثبیت شد، اما با توجه به هوش غریزی‌اش، توانست در آثار مطرح متعدد در سینما اندیشه محور با مهرجویی،کیمیایی، تهمینه میلانی، احمدرضا معتمدی و…بدرخشد . اما پرسونای زن فیلسوف با «پری» داریوش مهرجویی ۷۳ در سینما به عنوان بازیگر مولف تثبیت شد. به هر حال جهان اندیشه مهمترین وجوه آن فلسفه است و یک زن اهل فلسفه و اندیشیدن می‌تواند اگر در مسیر درست علمی قرار بگیرد در هستی تصرف کند. نیکی کریمی همراه با لیلا حاتمی طولانی‌ترین دوره سوپر استار بودن در سینمای ایران را تجربه کردند.

۷ـ لیلا حاتمی: فیلم «لیلا» داریوش مهرجویی ۷۵ او را به عنوان بازیگر مولف در جان بخشیدن به کاراکتری که دنبال تمرین درک حضور دیگری است، تثبیت کرد. او برای همسرش دنبال زن گرفتن می‌رود. هر چند در این مسیر در تلاطم کم می‌آورد و میانه راه می‌شکند. حاتمی در آثار متعدد سینمای اندیشه محور درخشید و حضورش به عنوان سوپر استار را بی‌توجه به مبحث سن تا اکنون نیز ادامه داده است.

۸ـ هدیه تهرانی: کاراکتر  زن عصیانگرا به عنوان مهمترین نمود مطالبه حقوق زن که نخستین بار توسط هدیه تهرانی در نیمه دوم دهه هفتاد با آثار متعدد روی پرده نمایان شد به شدت توسط بیشتر بازیگران زن تقلید شد. از «قرمز» جیرانی  تا «پارتی» سامان مقدم نمونه‌های درخشان حضور این زن عصیانگر که از بالا به مرد نگاه می‌کند و می‌تواند او را تحقیر کند و یا حتی به سبب ظلم‌هایش او را بکشد، تصاویری ماندگار برای مخاطب انبوه ثبت کرد.

درخشان‌ترین جلوه‌های ادامه مسیر زن عصیانگر در رویا نونهالی و طناز طباطبایی به عنوان پیروان هدیه تهرانی در تاریخ سینمای ما ثبت شده است. حضور طباطبایی در «یاقی» مقابل پارسا پیروزفر از پرمخاطب‌ترین حضورهای یک زن زیبا در قالب یک پرسونای لات است.

۹ـ میترا حجار: زن آرمانگرا با بازی او در «متولد ماه مهر» احمدرضا درویش ۷۸ و در مقابل محمدرضا فروتن جانی دوباره به جنبش‌های دانشجویی بر پرده سینما بخشید و به الگویی تبدیل شد که آخرین نمونه پیروی آن فیلم «جنگل پرتقال» خوانساریان با بازی میرسعید مولویان و سارا بهرامی است.

۱۰ـ گلشیفته فراهانی: میم «درخت گلابی» داریوش مهرجویی دختر بچه پرشور و شیطنت‌های کودکانه، «بابا عزیز» ناصر خمیر ۸۳ زن عارف، «میم مثل مادر» ۸۵ رسول ملاقلی پور و تصویری جدید از مادر در بعد متغیر معنایی جوان وجذاب، اما با حفظ بعد ثابت مهر و عشق مادرانه و فداکاری آن، تصاویر ماندگاری برای مخاطب سینما در ایران ثبت کرده است. تعداد آثار او در سینمای اندیشه محور نیز متعدد و پرشمار است و البته حضور او در فیلم‌های اندیشه محور در هالیوود نیز ادامه پیدا کرد.

۱۱ـ ترانه علیدوستی: آخرین بازیگر زن مولف سینمای ما ترانه علیدوستی است. کاراکتر زن آسیب‌پذیر، اما مقاوم از «من ترانه پانزده سال دارم» رسول صدر عاملی ۸۱ و  اولین آثار او شروع شد و ادامه پیدا کرد. آثار مطرح متعدد و پرشمار ترانه علیدوستی در سینمای اندیشه محور ایران از او برای مردم تصویری مانا خلق کرده است و این نوع مقاومت در عین آسیب‌پذیری، به گونه‌ای توانسته در شخصیت بیرون از سینمای او نیز تثبیت شود.