ظاهر آرام، درون پرتلاطم
عزیزالله حاجی مشهدی/ منتقد:
بررسی تصویرهایی که اصغر فرهادی از خانواده در فیلمهای سینماییاش ارائه میدهد، نیاز به کنکاشی دامنهدار و گسترده دارد. با این همه، در نگاهی گذرا به هفت فیلم ساختهشده توسط این کارگردان ۴۳ ساله – در آستانه میانسالی – درمییابیم که تنها با ۱۳ سال سابقه فیلمسازی و تولید چند مجموعه تلویزیونی، توانسته است کارنامه فیلمسازی درخشانی سرشار از موفقیتهای چشمگیر بینالمللی فراهم کند.
در سال ۱۳۸۱ همزمان با نگارش فیلمنامه «ارتفاع پست» (ابراهیم حاتمیکیا)، فیلم «رقص در غبار» بهعنوان نخستین فیلم بلند سینمایی فرهادی ساخته میشود. نمیتوان از یاد برد که در برابر بیاعتنایی بسیاری از مخاطبان همگانی این فیلم، «رقص در غبار» با موضوع محوری خانواده و آسیبشناسی مناسبات و روابط اجتماعی یک جمع کوچک بهعنوان اصلیترین نمود اجتماعی پیکره یک جامعه وسیعتر، مرکز توجه نویسنده فیلمنامه بوده است. نظر (یوسف خداپرست) که همسرش ریحانه (باران کوثری) را به دلیل بدنامی مادر ریحانه طلاق میدهد، خود نیز در خانوادهای ازهمپاشیده و بهشدت آسیبدیده رشد کرده است. از طریق کالبدشکافی رفتاری یکایک اعضای دو خانواده، یک ملودرام اجتماعی اثرگذار ساخته و پرداخته میشود و نظر بسیاری از منتقدان و کارشناسان سینما را در نخستین نمایش آن در جشنواره بینالمللی فیلم فجر به خود جلب میکند. صد البته که خلأ وجود فیلمهای قابل اعتنا با محوریت موضوعی خانواده نیز در این عطف توجه چندان بیتاثیر نبوده است.
حضور فرامرز قریبیان با چهرهای متفاوت در نقش یک مارگیر منزوی و بریده از دیگران و تصویری که فیلم از آدمهای فرودست جامعه ارائه میدهد، ما را با آدمهایی مواجه میکند که هرچند تا دیروز بارها و بارها با آنها روبهرو بودهایم، اما در آینه فیلم فرهادی فرصت پیدا میکنیم تا به درون زندگی آنها نیز سرک بکشیم. روایت متفاوت فیلم و ساختار غیرمعمول آن با استفاده از نشانههای دیداری فراوانی که در فیلم تعبیه شده است، بهخوبی نشان میدهد که میتوان به آینده این فیلمساز تازهنفس امیدوار بود.
در سال ۱۳۸۲ با ساخته شدن فیلم سینمایی «شهر زیبا»، فرهادی بار دیگر نشان میدهد که فضای غیرمتعارف فیلم اول او از سر تصادف و ناخواسته نبوده و پرداختن به مسائل و مشکلات ملموس جامعه که از قضا با رخدادهای فیلم همخوانی داشته است نیز به تماشاگران حرفهای و بهویژه به منتقدان سینمایی این نوید را میدهد که باز هم مسائل رفتاری آدمهای آسیبدیده از روابط ناسالم اجتماعی با نگاهی دقیق و آسیبشناسانه به تصویر درآمده است و فرهادی ریشه همه این نابهنجاریها را در ساختار پرتنش و شکننده خانوادههای فروپاشیده اکبر (نوجوان قاتل) و خانواده مقتول جستوجو میکند.
در ادامه همین تصاویر تلخ و تاملبرانگیز در حوزه مسائل خانه و خانواده، در سومین فیلم فرهادی («چهارشنبهسوری»/۱۳۸۴) بار دیگر از زندگی آدمهایی از اقشار کمدرآمد با خانوادههایی پر از تنش و تشنج و آشفتگیهای فراوان، و کشمکشهای یکایک اعضای خانوده اعم از زنان و مردان و کودکانی که در گیرودار این درگیریها بهشدت آسیب میبینند، تصاویری اثرگذار و واقعنما ارائه داده میشود که نشانههای انکارناپذیر وضعیت بههمریخته خانواده را در جامعهای در حال گذار به تماشا مینشینیم. در این فیلم نیز نشانههای بیشماری از آشفتگیهای درون خانواده در قالب تصاویری نمادین (از شیشه شکسته یک پنجره گرفته تا خانه آشفتهای که بعد از نقاشی شدن به بهانه خانهتکانی در آستانه سال نو، اوضاع نابسامان آدمهای خانه را به رخ ما میکشد) و با نمایش تقابل روحی و عاطفی آدمهایی چون روحی (ترانه علیدوستی)، سیمین (پانتهآ بهرام) و مژده (هدیه تهرانی) در برابر کسانی دیگر مثل مرتضی (حمید فرخنژاد) با جزئینگریهای فراوان در نمایش روابط اجتماعی خانوادهها و همسایههایشان، با تصاویر روشنی از تفاوتهای زندگی آدمها، نوع آرایش و پوشش و روش زندگی آنان ارائه میدهد.
در پی همان فضاهای پیشگفته که با تصاویر روشنی از آشفتگیها و ازهمپاشیدگیها در نهاد خانواده در سه فیلم نخست اصغر فرهادی شاهد بودهایم، در سال ۱۳۸۷ با ساخته شدن فیلم بسیار متفاوت «درباره الی…» باز هم با دستمایه قرار دادن مضامینی چون شک و تردید و دروغ و پنهانکاری و حتی خیانت، از شخصیتهایی که بهعنوان اعضای خانوادههایی از طبقات متوسط جامعه ما به ما معرفی میشوند، با نقشآفرینی بازیگرانی چون شهاب حسینی، هدیه تهرانی، مانی حقیقی، مریلا زارعی، ترانه علیدوستی، صابر ابر و… از چند شخصیت ناهمگون به نشانه آدمهایی که چند خانواده را نمایندگی میکنند، ذهن بیننده فیلم را به چالشی جدی وامیدارد تا به جای نویسنده فیلمنامه (نویسنده داستان فیلم) هر کس از زاویه دید خودش به داوری بنشیند و برای چنین قصهای، پایان دلخواه خود را رقم بزند. پایانی که از نگاه احمد حتی اگر «تلخ هم باشد، باز از یک تلخی بیپایان بهمراتب بهتر است»!
درهمتنیدگی مضامین مشترکی چون شک و تردید، دروغ و پنهانکاری و ترس و تهمت در فیلمهای بعدی فرهادی یعنی «جدایی نادر از سیمین» (۱۳۸۹)، «گذشته» (۱۳۹۱) و «فروشنده» (۱۳۹۴) بار دیگر خانواده را در مرکز تنشها و مجادلههای جدی و مداوم جای میدهد. در «جدایی…» راضیه (ساره بیات) بهعنوان کارگری که قرار است از پیرمردی که بیماری آلزایمر دارد – پدر نادر (پیمان معادی)- نگهداری کند و سیمین (لیلا حاتمی) که سودای مهاجرت به خارج از کشور در سر دارد و دختر نوجوان خانواده – ترمه (سارینا فرهادی)- که دلش میخواهد پیش پدرش بماند و مادری که برای گرفتن حضانت دخترش، همسرش را به دادگاه میکشاند و در فضایی دیگر نیز ماجرای سقط جنین راضیه که بدون اطلاع همسرش، حجت (شهاب حسینی)، ماجرای هل دادن نادر از پاگرد پلهها را دلیل سقط جنین خود عنوان میکند، تا نمایش ریزبینانه اصلیترین ارکان خانواده در «گذشته» (۱۳۹۱) و «فروشنده» (۱۳۹۴) که با نوعی نگاه ناتورالیستی، رفتار جمعی بخشهایی از جامعه ما را زیر ذرهبین نگاه انتقادی خود میگذارد و مستندوار با کمترین مداخله و بدون مبالغهای معنادار تصاویری تکاندهنده ارائه میدهد، فیلمساز میکوشد تا در قالب نمایشی از بازتاب واقعیتهای روز جامعه، برشهایی از بافت اجتماعی طبقات متوسط و فرودست جامعه ما را با محوریت نهاد خانواده در مرکز توجه خود قرار دهد و همه تعلیقها را بر مبنای دل آدمها و رفتارهایشان که چه بسا از دل یا ذهن آنها سرچشمه میگیرد، در قالب درامهایی گیرا و پرکشش به تصویر بکشد و خانواده را که خاستگاه اصلی شکلگیری قصههای گوناگون فیلمهای اوست، با طرح مضامینی چون آبرو و آبروداری و نمایش خشونت یا خشم فروخورده و درونیشده در جامعه به بهانه دفاع از حریم خانواده، در فیلمهایی چون «گذشته» و «فروشنده»، در قالب نمایشی سرشار از تنشها و تناقضها به تصویر بکشد. در «فروشنده» آپارتمانی در حال فرو ریختن، بهانهای میشود تا زوج جوان (عماد و رعنا، با بازی شهاب حسینی و ترانه علیدوستی) در جستوجوی خانه تازه به خانهای برسند که هیچ مشکلی ندارد جز اینکه مستاجر قبلیاش، زنی بدنام و بدکاره بوده است!
تنشهای ناشی از به وجود آمدن چنین موقعیتهای پرتناقضی، آشکارا نشانگر آن است که مسئله ارتباط در روابط خانوادگی، در میان آدمهای اصلی فیلمهای فرهادی، در اصلیترین رکن اجتماعی و سنگ بنای جامعه (یعنی خانواده) در هر سه فیلم اخیر او، با زنان و مردانی شکل میگیرد که ظاهری آرام اما درونی پرتلاطم و توفانی دارند و در برابر کسانی که هر کدام به گونهای قصد تعرض و تجاوز به حریم خانوادگی این آدمها را دارند، همان آدمهای بهظاهر آرام و منفعل، با درون سرکش و غیرقابل کنترل خود، در قالب شخصیتی بهظاهر درونگرا چون عماد (شهاب حسینی) که در شرایط نامساعد، طغیان میکند و مجموعهای از ترس و تردیدهای پایانناپذیر این آدمها را به ما نشان میدهد، به تماشاگران فیلمهایش فرصت میدهد تا به پنهانترین زوایای خانه و به درون نهاد خانواده نفوذ کنند!
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- با حضور ۵۰۰ هزار تماشاگر در پنج هفته اتفاق افتاد/ استقبال غیرمنتظره فرانسویها از «دانه انجیر معابد»
- سینمای ملی ایران را تعریف کنید و شکل آن را بکشید
- سینماگران ایرانی برای اسکار ۲۰۲۵ چقدر شانس دارند؟
- سینماگران ایرانی در اسکار ۲۰۲۵ چقدر شانس دارند؟
- تمجید مدیر نتفلیکس از فیلم اصغر فرهادی
- فرهادی تجریباتش را در اردن به اشتراک میگذارد
- ترایبکا ۲۰۲۴ برندگانش را معرفی کرد/ انیمیشن ایرانی برنده شد
- فرهادی داور جشنواره ترایبکا شد
- صعود مقاومت ناپذیر و حیرت انگیز آقای کارگردان/ نگاهی به فیلم «چهارشنبه سوری» به مناسبت سالروز تولد اصغر فرهادی
- شهاب حسینی؛ تنوع در پذیرش نقش، تناقض و شتابزدگی در واکنشها
- بزرگداشت اصغر فرهادی در جشنواره کلمبیایی
- دعوت هندیها از اصغر فرهادی
- با حکم دادگاه؛ «قهرمانِ» فرهادی تبرئه شد
- جشنواره بلگراد به اصغر فرهادی جایزه داد
- بزرگداشت اصغر فرهادی در جشنواره بلگراد
نظر شما
پربازدیدترین ها
- با حضور ۵۰۰ هزار تماشاگر در پنج هفته اتفاق افتاد/ استقبال غیرمنتظره فرانسویها از «دانه انجیر معابد»
- چند کلمه دربارهی فساد و فحشا و ابتذال و «کیک محبوب من»
- نگاهی به فیلم «کیک محبوب من»/ عشق را در پستوی خانه نهان باید کرد
- اعضای شورای پروانه فیلمسازی سینمایی معرفی شدند
- اکران مردمی فیلم زودپز / گزارش تصویری
آخرین ها
- موسیقی نمایش آوای پارسی / گزارش تصویری
- اکران مردمی فیلم شبگرد / گزارش تصویری
- «آنها مرا دوست داشتند»؛ گوشهنشینانِ فراموش شده!
- بدون حضور جانی دپ؛ دو فیلم جدید از «دزدان دریایی کاراییب» سال آینده تولید میشود
- چند کلمه دربارهی فساد و فحشا و ابتذال و «کیک محبوب من»
- معرفی داوران و آثار راهیافته بخش «هنرهای نمایشی» جشنواره چندرسانهای میراثفرهنگی/ اعلام برنامه بخش بینالملل
- نمایش «آخرین کوسه نهنگ» در جشنواره اسپانیایی
- جایزه طلای جشنواره ژاپنی به «زمین بازی» رسید
- برگزاری نخستین بوتکمپ مدیریت محصول آکادمی همراه اول
- درباره «بازنده» / لبه تاریکی
- نقدی به مدل فیلمسازی در ایران/ سینما بدون ساختار مشخص و قوانین دقیق
- «قهوه پدری» مهران مدیری از در شبکه نمایش خانگی
- «تَرَک عمیق» دو جایزه جشنواره بارسلون را گرفت
- گزارشی از گیشه سینماها؛ «زودپز» صدرنشین فروش فیلمهای هفته گذشته
- ۲ فیلم جدید در راه اکران سینماها
- پیوستن رضا بابک و شیرین اسماعیلی به «با خشم به گذشته نگاه کن»
- با یک کمپین کوچک برای فیلم ایستوود؛ کمپانی برادران وارنر «هیئت منصفه شماره۲» را وارد اسکار میکند
- پیمان معادی بازیگر فیلم جنایی هالیوودی شد
- «نادره رضایی» معاون هنری وزیر ارشاد شد
- اعضای شورای پروانه فیلمسازی سینمایی معرفی شدند
- از ۱۶ آبان؛ «خورشید آن ماه» ساخته ستاره اسکندری آنلاین اکران میشود
- حضور همراه اول در نمایشگاه کیشاینوکس با هدف گسترش فرصتهای جدید سرمایهگذاری
- ادعای سازندگان پربازدیدترین سریال تاریخ نتفلیکس؛ چالشهای فصل دوم «بازی مرکب» جذابتر است
- تهیهکننده سینما مطرح کرد: کوچ سینماگران حرفهای به پلتفرمها و فیلمهایی که تعطیل میشوند
- «فصل فرار اسبها» آماده نمایش شد
- عرضه یک فیلم کوتاه با بازی هوتن شکیبا در شبکه نمایش خانگی
- نگاهی به فیلم «کیک محبوب من»/ عشق را در پستوی خانه نهان باید کرد
- با حضور ۵۰۰ هزار تماشاگر در پنج هفته اتفاق افتاد/ استقبال غیرمنتظره فرانسویها از «دانه انجیر معابد»
- راهیابی «بی سر و صدا» به جشنواره ویتنامی
- فیلم کوتاه «برادر» واجد شرایط اسکار شد