کیارستمی و حذف موقعیت های نمایشی
مهرزاد دانش
زمانی که برای بار نخست فیلم «کلوزآپ نمای نزدیک» را تماشا کردم، ۱۷-۱۸ سالم بود. آن زمان از شیفتگان محسن مخملباف بودم و انگیزهام از تماشای این فیلم، بیش از آنکه مربوط به سینمای سازندهاش، عباس کیارستمی، باشد، مربوط به سوژهاش بود. در قسمت بسیار حساسی از فیلم، که حسین سبزیان ترک موتور مخملباف مینشیند و کیارستمی با اتومبیلش در پی آنها میرود، صحبت از اختلال در میکروفونی که صدای مخملباف و سبزیان را قرار بوده ضبط کند، به میان میآید و درنتیجه مکالمه این دو نفر را نمیشنویم و به جایش قطعهای موسیقی مینشیند. یادم هست آن زمان از این موضوع بسیار عصبانی شدم و در دل بارها به کیارستمی بدوبیراه گفتم که چرا مخاطب را از این نقطه طلایی که عاشق به دیدار معشوق گرفتار میآید، محروم میکند و گفت و شنود این دو نفر را به بهانه خرابی و اتصالی کردن دستگاه ضبط کنار میگذارد. آن موقع، بنا به درک بچگانهام، این تمهید را ادابازی تلقی کردم. سالها گذشت تا دانستم که این نه ادابازی، بلکه فرم خلاقانهای در ورود به جهان رئالیستی متن اثر است. کیارستمی را به یک تعبیر فیلمساز رئالیستی میانگارند، از این حیث که تصویرگر بیواسطه واقعیتهای داخل کادر دوربینش است. اما رئالیسم او، نه بر مبنای نمایش صرف واقعیت، بلکه بر اساس دعوت از مخاطب در مشارکت فهم و ایده و ماجرای اثر است. او مکالمه سبزیان و مخملباف را در ملتهبترین مقطع ماجرای فیلمش قطع میکند تا اولا با رعایت یک اصل اخلاقی مبنی بر عدم ورود به حریم شخصی دو انسان در موقعیتی خاص، فراگردی انسانی در اثر شکل دهد و ثانیا خیال مخاطب را برانگیزد که بین این دو قرار است چه حرفهایی ردوبدل شود و او را به شرکت در حدس و پیشبینی این تعلیق فراخواند.
این ایده بارها در فیلمهای او تکرار شد: مثلا پایان «زیر درختان زیتون» که همگان در انتظار این هستند که آیا دختر پاسخ عشق پسر جوان را میدهد یا نه، با ثبت فضا از نمای خیلی دور، امکان گرفتن جواب قطعی برای مخاطب ناممکن میشود و درنتیجه مخاطب در اینکه ادامه داستان چه خواهد شد، میتواند ذهن خیالانگیز خود را با اثر گره بزند.
در پایان «طعم گیلاس» نیز نمای خاکریزی بر پیکر مردی که قصد خودکشی دارد، پیوند میخورد به نماهایی رها و آزاد از پشت صحنه فیلم و نیز سربازهایی که در دشتی سرسبز حضور دارند. این چه نمایی است؟ رویای بعد از مرگ مرد؟ یا رهایی مرد از مرگ؟ ذهن خلاق مخاطب است که میتواند بر مبنای دادههای قبلی فیلمساز، این نما را معنایابی کند. در «شیرین» این ایده به نوعی دیگر شکل گرفت. کنش جاری (و نادیده) قصه عاشقانه اسطورههای ایرانی بر پرده سینما، باید بر اساس نریشن متن و مخصوصا بر مبنای واکنش مخاطبان حدس زده شود. این صدا و ری اکشن وجود دارد تا خود کنش را جستوجو کنیم. تمهید مورد اشاره کیارستمی اینجا با صورت بخشیدن به داستانی که میشنویم، به وسیله نگریستن به صورت دیگرانی که میبینندش، صورت میپذیرد.
در «شیرین»، کنشهای داستان را در درک واکنش مخاطبانش درمییابیم. لبخندی که هنگام بزم یا عاشقانگیهای قهرمان قصه بر لب مینشیند، اخمی که در مواجهه با صحنههای جنگی بر ابرو جا میگیرد، اشکی که زمان مویه شیرین بر مرگ عاشقانش بر گونه میلغزد و حتی نور شدیدی که بعد از صحنهای تاریک ظاهر میشود و یکی از تماشاگران (ریما رامینفر) را به برتابیدن چهره وامیدارد.
در کنار این مفهوم، فیلم نکات شاخص دیگری هم دارد: استفاده از زنان برای مخاطب واقع شدن داستانی زنانه (کهای کاش در پایان فیلم، آن عبارات مبنی بر اینکه اینان هر یک شیرین دیگری هستند، آشکارا مطرح نمیشد)، چیدمان تکرار کم یا زیاد چهرهها که بیارتباط با شهرت و اعتبار و پرسونای صاحبانش نیست (مثلا چهره آنها که شمایلی ستارهای دارند، عمدتا کمتر از چهره دیگر همکارانشان نمایش داده میشود) و حتی تقدم و تاخر و ترتیب ظهور چهرهها (مثلا هنگام متاثر شدن از زاری شیرین بر جسد خسرو، ابتدا هنرپیشهای از نسل قدیم (ثریا قاسمی) را میبینیم و سپس بازیگری از نسل جوان (خاطره اسدی) تا فضای احساسی جاری از این مقطع از داستان، در طول نسلهای متمادی گسترش یابد)، نورپردازی فوقالعاده خوب و در عین حال دراماتیک کار که عملا نقش بازیگر اصلی را در اثر ایفا میکند و… حتی ریزهکاریهای هوشمندانه مانند تناول تلویحی تنقلات توسط دو سه نفر از تماشاگران در ابتدای فیلم.
کیارستمی استاد نمایش موقعیت به وسیله حذف موقعیتهای نمایشی بود؛ فنی که بعدها توسط فیلمسازان دیگر، از جمله اصغر فرهادی، در چهارچوبی دراماتیکتر تداوم پیدا کرد.
ماهنامه هنروتجربه
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- نمایش «طعم گیلاس» در قزاقستان
- در بخش ۱۰ فیلم برتر؛ «کلوزآپ» عباس کیارستمی در جشنواره ایدفا اکران میشود
- کیارستمی در آثار خود بیشتر به دنبال راه حل بود/ فرم برای کیارستمی همیشه اهمیت داشت
- معرفی نامزدهای دریافت گیلاس طلای جشنواره فیلم عباس کیارستمی
- افسون «کلوزآپ»/ یادداشت محمد حقیقت به مناسبت زادروز عباس کیارستمی
- در مراسم نکوداشت «عباس کیارستمی» مطرح شد: کیارستمی آبرودار واژه کار بود/ فیلمسازی کیارستمی در مسیر عکاسی او است
- رونمایی از پوستر اولین جشنواره بینالمللی فیلم کوتاه عباس کیارستمی
- باشگاه سینمایی «جاده ابریشم» برگزار میکند؛ بزرگداشت عباس کیارستمی در پاریس
- معرفی هیات داوران اولین جشنواره بین المللی فیلم کوتاه عباس کیارستمی
- «بودن یا نبودن» و تبدیل خشونت به امید/ عیاری نمونهای از عیار شرافت در سینمای ایران است
- عیاری یک شگفتی در سینمای ایران است/ کیارستمی و عیاری پیش از هنر سینما، خود را کشف کردند
- هوتن شکیبا: دوست داشتم به جای همایون ارشادی در «طعم گیلاس» باشم
- تمجید هانکه از سینمای بیهمتای کیارستمی
- نمایش «شیرین» کیارستمی در جادوی سینما بنیاد حریری
- «شیرین»، مثل عشق زنانه
نظر شما
پربازدیدترین ها
- با حضور ۵۰۰ هزار تماشاگر در پنج هفته اتفاق افتاد/ استقبال غیرمنتظره فرانسویها از «دانه انجیر معابد»
- چند کلمه دربارهی فساد و فحشا و ابتذال و «کیک محبوب من»
- «آنها مرا دوست داشتند»؛ گوشهنشینانِ فراموش شده!
- نگاهی به فیلم «کیک محبوب من»/ عشق را در پستوی خانه نهان باید کرد
- اعضای شورای پروانه فیلمسازی سینمایی معرفی شدند
آخرین ها
- «دانه انجیر معابد» در میان نامزدهای جایزه بهترین فیلم اروپا
- نشست خبری اپرای عروسکی مولوی / گزارش تصویری
- جشنواره فرانسوی به «کشیم عاشق» جایزه داد
- رایان رینولدز و هیو جکمن در یک فیلم غیرمارولی همراه میشوند
- درباره نمایش و اجرای متفاوت «قلاده ای برای یک سگ مرده»
- موسیقی نمایش آوای پارسی / گزارش تصویری
- اکران مردمی فیلم شبگرد / گزارش تصویری
- «آنها مرا دوست داشتند»؛ گوشهنشینانِ فراموش شده!
- بدون حضور جانی دپ؛ دو فیلم جدید از «دزدان دریایی کاراییب» سال آینده تولید میشود
- چند کلمه دربارهی فساد و فحشا و ابتذال و «کیک محبوب من»
- معرفی داوران و آثار راهیافته بخش «هنرهای نمایشی» جشنواره چندرسانهای میراثفرهنگی/ اعلام برنامه بخش بینالملل
- نمایش «آخرین کوسه نهنگ» در جشنواره اسپانیایی
- جایزه طلای جشنواره ژاپنی به «زمین بازی» رسید
- برگزاری نخستین بوتکمپ مدیریت محصول آکادمی همراه اول
- درباره «بازنده» / لبه تاریکی
- نقدی به مدل فیلمسازی در ایران/ سینما بدون ساختار مشخص و قوانین دقیق
- «قهوه پدری» مهران مدیری از در شبکه نمایش خانگی
- «تَرَک عمیق» دو جایزه جشنواره بارسلون را گرفت
- گزارشی از گیشه سینماها؛ «زودپز» صدرنشین فروش فیلمهای هفته گذشته
- ۲ فیلم جدید در راه اکران سینماها
- پیوستن رضا بابک و شیرین اسماعیلی به «با خشم به گذشته نگاه کن»
- با یک کمپین کوچک برای فیلم ایستوود؛ کمپانی برادران وارنر «هیئت منصفه شماره۲» را وارد اسکار میکند
- پیمان معادی بازیگر فیلم جنایی هالیوودی شد
- «نادره رضایی» معاون هنری وزیر ارشاد شد
- اعضای شورای پروانه فیلمسازی سینمایی معرفی شدند
- از ۱۶ آبان؛ «خورشید آن ماه» ساخته ستاره اسکندری آنلاین اکران میشود
- حضور همراه اول در نمایشگاه کیشاینوکس با هدف گسترش فرصتهای جدید سرمایهگذاری
- ادعای سازندگان پربازدیدترین سریال تاریخ نتفلیکس؛ چالشهای فصل دوم «بازی مرکب» جذابتر است
- تهیهکننده سینما مطرح کرد: کوچ سینماگران حرفهای به پلتفرمها و فیلمهایی که تعطیل میشوند
- «فصل فرار اسبها» آماده نمایش شد