سینماسینما، محمدرضا بیاتی*
روانکاوِ معروف، کارل گوستاو یونگ را اغلب میشناسند؛ اهل داستان و سینما بیشتر؛ شاید به این دلیل که چشمانداز روانکاوی، بیش از دیگر رویکردهای روانشناختی با داستانگویی و هنر درآمیخته است. کوتاه برای کسانی که احتمالاً ناآشناترند میگویم. بعد از فروید که مفهوم ناخودآگاه یا ناهشیار را برای فهم روان و شخصیت انسان پیشنهاد کرد، یونگ از استاد خود فراتر رفت و از ناهشیار جمعی حرف زد که عمیقترین و دسترسناپذیرترین بخشِ روان انسانی است. به زبان ساده، یونگ معتقد بود هریک از ما نه فقط یک بخش ناپیدا و ناآگاه فردی داریم که تجربههای خود را در آن انبار میکنیم، بلکه نوع بشر هم یک بایگانیِ مشترک برای انباشتن و نهفتنِ تجربههای جمعی دارد. میراثی است که نسل به نسل منتقل میشود و بر شخصیت و رفتار امروز ما اثر میگذارد. یونگ میگفت این تجربههای ناهشیارِ باستانی و نیاکانیِ جمعی در الگوهای خاصی بازنمود پیدا میکنند که او این بازنمودها را کهنالگو نامید و اصطلاح اِنگارههای اَزَلی را برای توصیف آنها بکار برد. یونگ کهنالگوهای متفاوتی را شناسایی کرد اما مهمترینِ آنها را چهار کهنالگو میدانست؛ ایگو، انیما/ انیموس، سایه و پرسونا. از سه کهنالگوی اول میگذرم و به پرسونا میپردازم. یونگ با الهام از تئاتر باستان و نقابی که بازیگران بر چهره میزدند برای شرح این کهنالگو از معادل لاتینیِ آن پرسونا استفاده کرد. در واقع، پرسونا، چهرهی واقعی ما نیست و هدف استفاده از آن این است که خود را متفاوت از کسی که در واقعیت هستیم نشان بدهیم؛ متفاوت از چشم دیگران؛ یعنی پرسونا، وجهی اجتماعی و عمومی دارد. به باور یونگ این پرسونا است که به ما کمک میکند تا نقشهای گوناگونی را در زندگی بازی کنیم و با یکدیگر کنار بیائیم. این نقشبازیکردن وقتی که حرفهی کسی شود بازیگری نامیده میشود. شاید اشتیاق رازآمیز به بازیگری، بر مبنای روانکاوی یونگی، از این جا سرچشمه گرفته باشد و قدرت یا غلبهی کهنالگوی پرسونا در برخی افراد باشد. بنابراین، بازیگران درگیرِ کشمکشی دائمی هستند که -برغم آگاهی حرفهای- بخش مهمی از آن ناهشیار است؛ کشمکش بین ایگو و پرسونا؛ یا خودواقعیِ آنها و نقشی که بازی میکنند. بازیگر چه یک نقش را باور کند چه تظاهر کند، زنگ خطر وقتی برای او به صدا در میآید که مرز بین ایگو و پرسونا چنان مخدوش شود که نتواند خودواقعیاش را از نقش و نقاب تفکیک کند. به این پدیده میگویند تَوَرّم پرسونا persona inflation؛ احتمالاً بسیار شنیدهاید که فلان بازیگر هنوز از فلان نقشی که بازی کرده بیرون نیامده یا خود را با آن نقش اشتباه گرفته و همچنان از موضعِ آن پرسونا حرف میزند و رفتار میکند. این همان تورم پرسونا است که گاهی در بسیاری از بازیگرها برای همیشه باقی میماند و هیچ انعطافی برای تغییر آن نشان نمیدهند. یکی از تبعات عملی آن این است که پیشنهادهای کاری متفاوت را از دست میدهند یا رفتارهای غیرحرفهای ِ متأثر از پرسونازدگی باعث میشود که دیگر همکاران خوبی تلقی نشوند. بنظرم یکی از موارد جالب و خاصِ پرسونازدگی در ایران، جایگاه غیر واقعی دوبله است. همه موافقیم که دوبلورهای عزیز خاطرههای دلنشینی برای سینمادوستان ساختهاند و گرامیداشتِ آنها ضروری است اما بنظرم میرسد گاهی اهمیتی غیرعادی برای دوبله قائل میشویم که ناشی از تداخل پرسونای شخصیتهای بزرگ در سینما و صدای دوبلورهاست که جای آن سوپراستارها و در آن فیلمها حرف میزدند! بماند که صدای زیبا همیشه موهبتی آسمانی و یگانه دانسته شده و احترامبرانگیز بوده است.
چالش پرسونا به بازیگری محدود نمیشود. در جوامعی که ایدئالیسم فرهنگی، اجتماعی و سیاسی حاکم است آدمها همواره بین خودواقعی و خودآرمانی در تقلا هستند. بین آنچه هستند و آنچه باید باشند. مجبورند نقابی بزنند که با خودشان فاصلهی زیادی دارد. جدا از بحرانهای اخلاقیِ ناشی ریاکاریهای ناگزیر یا سوداگرانه، تورم پرسونا در این جوامع باعث رواج بیاعتمادی میشود و همبستگی اجتماعی را بدلیل بیثباتی رفتاری و شخصیتی افراد دشوار میکند. آن چه آشفتگی و آشوب در پرسونا را -در کمیت و کیفیت- صدچندان کرده ظهور رسانهها و شبکههای مجازی است. پرسونا در عمق فلسفیاش مسألهی هویت و بازنمایی است که با گسترشِ جهانی روابط انسانی و درهمتنیدگی هویتها، در سطح هشیار و ناهشیار فردی و جمعی، کار از آنچه فکر میکنیم غامضتر میشود. شاید راه حلی جز نیاز روزانه به روانکاوی نباشد! اما یک توصیهی ساده هم راهگشاست؛ هر قدر کارَت را جدی میگیری خودت را جدی نگیر!
*فیلمنامهنویس و فیلمساز

لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- ایرج رضایی درگذشت
- بزرگداشت نصرالله مدقالچی برگزار شد؛ صدای ماندگاری که امپراطور دوبله ایران است
- بزرگداشت نصرالله مدقالچی در کانون ادبی زمستان برگزار می شود
- همه صداهای لورل و هاردی در بیست و سومین قسمت «صداهای ابریشمی»
- علی اصغر رضایی نیک درگذشت
- پرویز ربیعی درگذشت
- دوبله آثار کودک حساس، مهم و پر از ظرافت است
- فوت گوینده و دوبلور پیشکسوت/ حمید منوچهری درگذشت
- علی محمد اشکبوس درگذشت
- پایان استقلال در دوبله؟
- فوت یک دوبلور پیشکسوت/ هوشنگ لطیفپور درگذشت
- جلال مقامی درگذشت
- منوچهر اسماعیلی درگذشت
- محمود فاطمی درگذشت
- انتقاد نصرالله مدقالچی از دوبلههای زیرزمینی؛ ویراستاران واحد دوبلاژ تخصص کافی ندارند/ نمیتوانیم مردم را فریب دهیم
نظر شما
پربازدیدترین ها
آخرین ها
- معرفی نخستین برندگان جشنواره برلین؛ جایزه بزرگ بخش مسابقه نسل به فیلم ایرلندی رسید
- در برنامه «خط فرضی» مطرح شد؛ خستگی از ما به نسل بعد از ما منتقل شده/ در زیر زمین، شهر دیگری وجود دارد
- نگاهی به سریال تاسیان؛روزی روزگاری ایران
- معرفی پلتفرمهای هوشمند سلامت همراه اول بهعنوان اپلیکیشنهای برگزیده
- انتقاد سازندگی از گفتوگوی کمال تبریزی با ایسنا/ داوران بر اساس مصلحت رای دادند نه کیفیت
- وداع با صدای ماندگار دوبله؛ بدرقه منوچهر والیزاده به خانه ابدی/ دوبلوری بدون جایگزین
- لوئیس بونیوئل فیلمساز در تبعید و صدو بیست و پنج سالگی
- فوت یک هنرمند پیشکسوت؛ عبدالرضا فریدزاده درگذشت
- شاهپور هنوز هست
- فیلمی در نوبت عید فطر به اکران اضافه نمیشود/ اسعدیان: پیشنهاد شورای صنفی نمایش برای بلیت، بیشتر از ۱۰۰ هزار تومان بود
- از دنیای عجیب، اما نه چندان عجیب سینما/ کارگردانانی که نمیتوانند اجاره خانهشان را بدهند
- با دستور وزیر ارتباطات، پروژههای ارتباطی همراه اول در روستاهای استان قزوین افتتاح شد
- جشنواره علیه جشنواره
- جایزه تجلی اراده ملی جشنواره فیلم فجر / گزارش تصویری
- گامی دیگر در جهت حذف سینما از سبد خانوادهها/ افزایش قیمت بلیت؛ ضربه مهلک به سینمای ایران
- مدیرعامل بهمن سبز: چه کسی بلیت ۲۲۰ هزار تومانی پیر پسر را میخرد؟!
- انتقاد صریح کمال تبریزی و علیرضا رییسیان از بهرام رادان
- اعطای تندیس «سازمان سبز برتر» به همراه اول
- پنجمین دوره «طرح پژوهانه همراه» با حمایت از دانشجویان نخبه کلید خورد
- نگاهی به سریال «جانسخت»؛ منتظر غافلگیری بمانیم یا نه؟
- کنسرت نمایش «ژن زامبی» از فردا میآید/بلیت ۵ روز اول به پایان رسید
- «نبض» روی میز تدوین
- نسخه ویژه نابینایان «مادیان» با صدای رعنا آزادیور منتشر میشود
- منوچهر والیزاده درگذشت
- ۱۲ نقشی که برنده اسکار شدند اما قرار بود به بازیگران دیگری داده شوند
- آیا باید از اینفلوئنسرها ترسید؟
- با رونمایی احتمالی فیلم در جشنواره کن؛ تام کروز با «ماموریت غیرممکن» خداحافظی میکند
- باید جلوی تصمیمات پشت پرده درباره سینمای ایران گرفته شود/ چه کسی باید مشکل شرعی «قاتل و وحشی» را حل کند؟
- نشان سیف الله داد چه نسبتی با بهرام افشاری و ملیکا شریفی نیا دارد؟
- فانتزیهای سورئال و کمدیهای پیچیده از جنس سروش صحت/نگاهی به فیلم «صبحانه با زرافهها»؛