سینماسینما، محمدرضا بیاتی*
۱۴ آذر سالروز درگذشت علی حاتمی است. او در ۵۲ سالگی رفت. بسیار زود. با معیارهای امروز مقایسه کنیم سفر او را نابهنگامتر احساس میکنیم وقتیکه میبینیم سن ازدواج و شروع زندگی از ۴۰ سال هم گذشته است. برای بازیگران و دیگران ۵۰ سالگی، میانسالی است ولی برای یک کارگردان -اغلب- آغاز پختگی و اندیشمندی و خودآگاهی به تجربههای زیستهی خلاق است؛ اما او با وجود جوانمرگیِ هنری، کارنامهای پُربار و جاودانه از خود به جای گذاشت.
علی حاتمی برای منِ نوجوان و بعدها جوانِ عاشقِ سینما محبوبترین فیلمساز نبود. برای کسی که عشق به سینما با پرسشگری عجین شده بود و نمیتوانست بفهمد چرا فیلمهای حاتمی تا این حد دلنشین است و بسیاری تماشاگران ایرانی را مسحور و افسون میکند. آثار او با معیارهای دراماتیک دچار کم و کاستیهای غیرقابل انکاری بود اما انگار خیلی از مخاطبان به آن نقصها حساسیتی نشان نمیدادند و در برابر شورِ خوشایندی که در فیلمهای او جاری بود نقائصی را نادیده میگرفتند که در فیلمهای دیگر -برای همان مخاطبان- نابخشودنی و داستانسوز به نظر میرسید. همه از آن کلامِ نَغز و پُرمغز و آن لحنِ موسیقایی و نثر مُسَجّع و ضربآهنگ موزونِ سعدیوارِ او حَظ میبردیم یا از آن صحنهپردازیهای خیالانگیز مینیاتوریِ شاعرانه و نگارگرانه، با اینحال برای یک پرسشگرِ سینما دیدنِ کاستیها به معنای ندیدن زیباییها نبود. اشتباه نکنید! مقصودم سنجیدنِ آثار او با قواعد قالبیِ دِرام کلاسیک سهپردهای نیست بلکه منظورم ارزیابی فیلمهای ارجمند او با معیارهای زبانشناسانه-روانشناسانه است که هستهی بنیادیِ داستان دراماتیک را شکل میدهد. نیچه، اگر حافظهام درست یاری کند، میگوید سَبک، یک حال درونی است و به این معنا سبکِ علی حاتمی حالِ درونی او و بازنماییِ خود او بود اما چنانچه پیش از این در یادداشتی به اختصار اشاره کرده بودم مرز بین سَبک و ضعف بسیار باریک است؛ چهبسا آنچه ضعف میپنداریم سبک باشد و بالعکس، آنچه سبک میدانیم پوششی بر ضعف باشد. کوتاه بگویم، به گمان نگارنده، حاتمی در کشف و انتخاب موقعیتهای دراماتیک یک دراماتیستِ تمامعیار و کمنظیر بود اما همینکه پای روایت در میان میآمد و قرار بود آن موقعیت را در یک ساختار روایی بسط بدهد و بیان کند انسجام و یکپارچگیِ روایی، تحلیل میرفت و انگار تار و پودهای اثر در جای درست به همدیگر گره نمیخوردند و جامهی برازندهای که انتظارش میرفت از کار در نمیآمد؛ مثلاً وقتی طرح داستان یا موقعیت دراماتیک هزاردستان را بخوانید یا خودتان آن را روی کاغذ بنویسید میتوانید داستانی را تخیل کنید بسیار درخشانتر از آن اثر ماندگار و زیبا؛ اما دینامیک جوشانِ نهفتهی هزاردستان در ساختار رواییِ آن شکوفا نمیشود و بخش قابل توجهِ قابلیتهای آن از دست میرود صرفاً به این دلیل که اجزاء داستان، یا تار و پودش، در بهترین حالتِ همنشینی و در هم تنیدگی باهم قرار نمیگیرند. او در بسیاری از آثارش-به گمانم- با این کاستی مواجه است؛ البته میدانیم که محدودیتهای تحمیلیِ ممیزی و مالی لطمات زیادی به آثار حاتمی زده، خیلی بیشتر از آنچه مخاطبان عام سینما تصور میکنند، با اینوجود به نظر میرسد این نقص -صرفنظر از تنگناها- برخاسته از یک خلاء بنیادیتر و فراگیرتر است و ریشه در جهاننگریهای متفاوتِ داستانگویی دارد.
میدانیم که داستان دراماتیک استوار بر فلسفهی غرب است؛ فلسفهای عقلبنیاد که جهان و انسان را از چشماندازِ روابط علت و معلول میبیند؛ یعنی علیّتمدار است در حالیکه ما، و کلانتر شرقیها، جهان و انسان را بیش از آنکه از دریچهی عقل ببینیم از راه دل میفهمیم یا کوشیدهایم بفهمیم. ما فلسفه نداریم. ما دلبنیاد بودهایم و به شهود و اِشراق اتکاء داشتهایم؛ اما اگر بنیاد عقلگرایی، روابط علت و معلول یا علیت است، بنیاد دلگرایی(اِشراق) بر علیت نیست بلکه بر غایت است. غایتمدار است؛ غایتمداری یعنی توجه و تمرکز بر مقصودی که در هر چیز وجود دارد نه جستجو در علت ایجاد آن؛ علیت، گذشتهنگر است و پسروی به گذشته برای یافتن علت یک پیوستگی و فرایند میسازد درحالیکه غایت، آیندهنگر است و کشف مقصود یک رویداد است و گسستگی ایجاد میکند. نمیدانم و نمیتوانم توضیح بدهم چرا؛ ولی این ویژگی گسستگی و چندپارهگی را نه فقط در داستانگویی که در دیگر هنرهای ما هم کم و بیش میتوان دید. خودِ علی حاتمی در مصاحبهای آن را با ساختار داستانهای هزار و یک شب مقایسه و توجیه کرده است. آیا این یک ویژگی و سبک است یا ضعف؟ نظر مرا بخواهید میگویم ساختارهای گسسته ممکن است در شعر، مثل حافظ، به کمالِ یک سبکِ بیمانند برسد اما در داستان دراماتیک، یا هر جا که مسألهی روایت یا ساختار روایی مطرح باشد، بدون پیوستگی ما به آشفتگی یا چندپارگی که یک ضعف است میرسیم تا سبک؛ مگر آنکه کسی بتواند از دل این گسستگیها یک شبکهی پیوسته بسازد که کاری بسیار دشواریاب است.
شاید مقایسهی جان فورد در سینمای آمریکا با علی حاتمی برای برخی عجیب باشد اما دربارهی فورد هم، مثل حاتمی، به شاعرانگی زبان تصویر اشاره کردهاند و گفتهاند که فورد در سینمایاش بیش از آنکه آمریکای واقعی را به تصویر کشیده باشد آمریکای آرمانیاش را ساخته است. به نظر میآید آنچه در سینمای حاتمی نیز ناخودآگاه جمعیِ ما ایرانیها را سحر میکند شمایل ایران آرمانیِ اوست.
یادش گرامی.
*فیلمنامهنویس و فیلمساز
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- یکی از یادگاریهای علی حاتمی در موزه سینما/ دفترچه دیالوگهای «حاجی واشنگتن» + عکس
- حسن فتحی ، علی حاتمی و تحریف تاریخ
- گرامیداشت یاد علی حاتمی در برنامه سینماتک خانه هنرمندان/ نعمتالله: پا جای پای سنتهای فیلمسازی علی حاتمی گذاشتهایم که پیش میرویم
- مصطفی جلالی فخر : فیلم های علی حاتمی می تواند باعث جذب گردشگر به ایران شود
- علی حاتمی اعتقاد داشت جلال مقدم،اکبر عبدی و فرامرز صدیقی صداهای قابل توجهی ندارند
- علی حاتمی از کسی تقلید نکرد
- معیریان در آستانه روز ملی سینما با موزه سینما مطرح کرد/ حاتمی میگفت عبدالله اسکندری و جلالالدین معیریان شمس و مولانا هستند
- خانه ایرانی، خانواده ایرانی، مادر ایرانی در «مادر» علی حاتمی
- انتشار گفتگویی منتشرنشده از محمدعلی کشاورز/ هر فیلمی که بازی میکنم خودم را محاکمه میکنم که آیا کاری که کردم درست بوده
- فاطمه معتمدآریا از حضورش در سینما گفت/ نقش دختر لر برایم هدیه الهی بود/ بازی نکردن در «مادر» تنها افسوسی است که دارم
- برترینهای سینمای ایران در صد سال اخیر به انتخاب نویسندگان سینماسینما/ بخش چهاردهم
- برشهای کوتاه/ تصاویری از نقشآفرینی بهروز وثوقی در فیلم طوقی
- برترینهای سینمای ایران در صد سال اخیر به انتخاب نویسندگان سینماسینما/ بخش دوازدهم
- گوتیک آمریکایی/ نگاهی به فیلم «مادر» ساخته دارن آرنوفسکی
- ما قدرشناسانِ سنّت مهرجویی
نظر شما
پربازدیدترین ها
- تحلیل رسانههای فرانسوی از حضور فیلم رسولاف در بخش مسابقه کن/ یک انتخاب سیاسی
- سینماسینما/ گفتوگو با کن لوچ درباره «بلوط پیر» و دیگر چیزها/ امید، فعالیتی سیاسی است
- محاکمه در خیابان/ نگاهی به تازهترین قسمت سریال «افعی تهران»
- نسخهی آزادیِ لانتیموس/ نگاهی به فیلم «بیچارگان»
- ۳ جایزه جشنواره مسکو به «آه سرد» رسید
آخرین ها
- پایان فیلمبرداری «خالد» در زیگورات
- معرفی آثار راه یافته به بخش فیلمنامه جشنواره ملی فیلم اقوام ایرانی
- امیر جدیدی، منصور بهرامی میشود
- زیر پوست شهر/ نگاهی به سریال «افعی تهران»
- هیات داوران جشنواره فیلم کن معرفی شدند/ گلادستون، کورئیدا و بایونا در فهرست
- هفته دوم «مجنون آن لیلی» هم به سانس فوقالعاده رسید/ «فین جین» پرمخاطب ترین نمایش عمارت نوفللوشاتو شد
- حسام منظور به سراغ دراکولای برام استوکر میرود
- بزرگداشت بهرام شاه محمدلو برگزار میشود
- جایزه جشنواره هندی برای «انتقام تیرهروزان»
- بستههای مکالمه پرتخفیف همراه اول بهمناسبت روز ملی خلیجفارس
- به تو هم سخت میگذرد؟/ نگاهی به فیلم «منطقه تحت نظر»
- معرفی پروژه جدید کارگردان «باربی»؛ گرتا گرویگ «نارنیا» را میسازد
- معرفی داوران جشنواره ملی فیلم اقوام ایرانی
- اختتامیه دومین دوره جشنواره «عروسکخونه»/ پیشکسوتان و فعالان عرصه کودک به سمت احیای نمایشهای عروسکی میروند
- عسگرپور: از جانب مدیران کم تسلطِ سطحینگر، مورد حمله قرار میگیریم که شما از فروش فیلمها خوشحال نیستید/ از کجا به کجا رسیدیم!
- پخش سریال «حشاشین» در ایران ممنوع شد
- همراه اول حامی برگزاری ششمین رویداد ایران اکسپو
- حضور معاون وزیر حملونقل و زیرساخت ترکیه در غرفه همراه اول
- محاکمه در خیابان/ نگاهی به تازهترین قسمت سریال «افعی تهران»
- جایزه بزرگ جشنواره کازابلانکای مراکش به «برندهها» رسید
- ۲ انیمیشن ایرانی به جشنواره معتبر انسی راه یافتند
- «رُخ» بهترین مستند جشنواره فیلم مسکو شد
- «آوای ابرها» به جشنواره کاریبتونز کلمبیا راه یافت
- ۳ جایزه جشنواره مسکو به «آه سرد» رسید
- خانواده قاتل از «بیبدن» شکایت میکنند؟
- فوت کارگردان فرانسوی برنده نخل طلا و سزار/ لوران کانته درگذشت
- نسخهی آزادیِ لانتیموس/ نگاهی به فیلم «بیچارگان»
- نکوداشت اکبر زنجانپور در نوزدهمین «شب کارگردان»
- حضور همراه اول در بزرگترین نمایشگاه فناوری ترکیه
- معرفی همراه اول بهعنوان کارفرمای برتر سلامتمحور