پایگاه خبری تحلیلی سینماسینما

در وهله اول این که من هیچ کدام از فیلم هایی را که اخیرا در جشنواره کن پخش شده، ندیدم و نمی دانم مقوله دین و معنویت یا توهین به ساحت مقدس امام رضا(ع) چگونه و به چه شکل در آنها مطرح شده اما آنچه مسلم است این که امام رضا(ع) برای ایرانیان صرفا مقوله و مضمونی مذهبی نیست و تمام ادیانی که در کشور ما در کنار هم همزیستی دارند برای امام رضا(ع) و بارگاه شان حرمت و احترام ویژه ای قائل هستند.  ما هم از روزی که تصمیم به ساخت فیلم بدون قرار قبلی گرفتیم و حتی زمان اکران جشنواره ای آن، بارها متذکر شدیم بخشی از پایه های اصلی فیلم بر اساس رابطه ایرانیان و حس و حالی که با امام رضا(ع) و حرم مطهرشان دارند، شکل گرفته. بنابراین بدون قرار قبلی در جواب و واکنش به اثر سینمایی دیگری ساخته نشده و اصولا مقوله دین، مقوله ای نیست که خیلی سریع و با سفارش بتوان به نتیجه ای مطلوب رسید.

اکران فیلم هم از مدت ها قبل و برای دهه کرامت برنامه ریزی شده بود و چه فیلم بحث برانگیزی در کن نمایش داده می شد چه نمی شد، در نظر داشتیم بدون قرار قبلی را همزمان با دهه کرامت و ولادت امام رضا(ع) اکران کنیم که خوشبختانه میسر شد.

محافظه کاری نکردیم. اصلا محافظه کاری برای ما معنایی نداشت. برای ما باور قلبی بود که اهمیت داشت. نمی خواستیم در دام بروز بیرونی بیفتیم. نمی خواستم به عنوان کارگردان فیلم از پرداختن به موضوعی با مضمون و ارادت به امام رضا(ع) بهره برداری خودم را بکنم. پیشتر با مضامین سیاسی، اعتیاد، قصاص و… فیلم ساخته ام و در هیچ کدام به دنبال این نبوده ام که به عنوان سازنده اثر از آن بهره ببرم. چرا که می خواستم اگر فیلم شامل بهره ای می شود آن بهره به خود فیلم برسد، نه شخص یا اشخاص.  یک بار از عباس کیارستمی می پرسند بهترین فیلمی که ساختی چیست؟ می گوید: «کلوزآپ یا نمای نزدیک» می گویند چرا؟ و جواب می دهد: «چون من بین تماشاگر و فیلم نبودم و این صادقانه ترین روایت من بود.» فکر می کنم حد اعلای درام و داستان پردازی همین است که فیلمساز هیچ جایی بین مخاطب و فیلمش قرار نگیرد و مخاطب با خود فیلم همراه شود. قاعدتا در این صورت، فیلمساز هزینه های زیادی باید متحمل شود و یکی از این هزینه ها نکته ای است که شما می فرمایید. مخاطب دوست دارد داستان خودش را در تصویر ببیند. در دهه ۶۰، فیلم های زیادی مثل «گمشده»، «زمزمه» و… در مشهد تولید شدند که به اندازه به موضوع امام رضا(ع) پرداختند و سعی نمی کردند تصویری را بیش از آنچه اقتضای داستان بود، از حرم مطهر آن حضرت(ع) نشان دهد. بعد از گذشت سال ها هنوز سکانس حرم از فیلم «قیصر» ساخته مسعود کیمیایی که ننه مشهدی را به زیارت امام رضا(ع) می برند برای مخاطب جذاب است. به این علت که انگار مسعودکیمیایی این سکانس را با دلش و عشق گرفته. ما هم در بدون قرار قبلی، پرداختن به تصاویر بیرونی از حرم امام رضا(ع) را تا همین حد کافی می دانستیم اما در تمام فیلم، شاهد تاثیر معنویت و بازگشت به اصالت بر شخصیت های داستان و تغییراتی که آرام آرام برایشان رخ می دهند، هستیم. بیان مفاهیم مذهبی و ملی تا همین اندازه و به همین شکل برای من به عنوان سازنده این اثر کفایت می کرد.

آنچه تا امروز سعی کردم در آثارم از آنها بهره ببرم، توجه به توانایی بازیگران و قرار گرفتن آنها در نقش های متفاوت است. سینمای ما به لحاظ بازیگری خیلی توانمند است اما استفاده از این توانایی معمولا محدود است. به این معنا که اگر کسی در نقشی موفق شود نقش های پیشنهادی بعدی اش هم عمدتا در همان شکل و شمایل قبلی است.

من اما همواره سعی کردم این قالب را بشکنم. مثلا پیشتر با همکاری مهدی هاشمی و حامدکمیلی در «سیانور»، رضا عطاران و هانیه توسلی در «دهلیز»، امین حیایی و سارا بهرامی در «دارکوب» و… خواستم بازیگران توانمندی را در خارج از شکل و شمایل همیشگی شان ببینم که نتیجه اش هم رضایت بخش بود.  در بدون قرار قبلی هم شرایط به همین گونه بود. سال ها بود پگاه آهنگرانی را می شناختم و بنا بود از خیلی پیشترها با هم کار کنیم اما شرایط آن مهیا نمی شد تا رسیدیم به این فیلم. وقتی فیلمنامه را برای او فرستادم دو اتفاق همزمان افتاد. نخست این که بلافاصله پگاه آهنگرانی جواب داد و از آنجا که زمانش آزاد بود، خیلی زود به ما پیوست. او تقریبا آخرین بازیگری بود که برای فیلم قرارداد بست و من بسیار از این بابت خوشحالم. چون بازیگر توانا و باانگیزه ای است.  او انسان و همکار بسیار خوبی است و مجموع این عوامل، من را از همکاری با ایشان بسیار خشنود می کرد.

بله. در بررسی شیوه عملکرد و بازی یک بازیگر، مختصات نقش مهم است. علی قصه ما(با بازی مصطفی زمانی) پرسوناژی بود که روی لبه تیغ راه می رفت. این نقش، نقش سختی بود. چرا که هم باید دوست داشتنی بود، هم این که در تقابل با پرسوناژ داستانمان(یاسمین) قرار می گرفت. او در رویارویی با یاسمین، پیچیدگی ای نیاز داشت که باید مراقبت می شد و مصطفی بسیار این مراقبت پیچیده را رعایت می کرد. در مجموع از همکاری با ایشان بسیار خوشحالم و امیدوارم همکاری با او ادامه دار باشد.

(می خندد)، بله، دوست داشتم خودم این نقش را بازی کنم. البته از این که در کاری هم کارگردان باشم هم بازیگر همیشه پرهیز کردم. چون کار را برایم سخت می کند اما این سکانس کوتاه بود و مهم تر این که خادم حرم امام رضا(ع) بود.

اگر برآورد و آسیب شناسی ای در زندگی کشورهایی مثل ایران انجام دهید، متوجه یک دوگانگی می شوید که هر چند ممکن است ایده اولیه این دوگانگی فکر شده باشد اما بعدا از دست رفته. این ایده، همانا پشت کردن به ریشه های فرهنگی، ملی و معنوی مان و رویارویی با پذیرفتن هر آن چیزی است که جدید باشد. این اتفاق را شما حتی کمتر در کشورهایی می بینید که براساس مقوله ای مانند جنگ تخریب شده باشند.   به عنوان نمونه، بخش عمده ای از اروپا در جنگ جهانی دوم دچار فروپاشی شد اما امروزه با نگاهی به فرهنگ و آداب و رسوم شان احساس می کنید این فروپاشی را با جایگزینی پر کرده اند. به این علت که کماکان اصالت و پیشینه شان را ارج می نهند و آن را از دست نداده اند.  چند سال پیش، در سفری به ژاپن برای اولین بار در ذهنم این مساله پررنگ شد که هرچند بمب اتم، شهر هیروشیما را تقریبا نابود کرد ولی رفتار و فرهنگ مردم شان را از بین نبرد. این ویژگی و شاخصه ای است که ما در بخش فرهنگی کشور موظف به نشر آن هستیم. چرا که من بعضا دیده ام بخش فرهنگی ما به عکس بیشتر مردم را از سنت هایمان دور می کند. ممکن است کشورمان به لحاظ قدمت، آثارش دست نخورده باشد اما از جنبه اصالت و فرهنگ، گاه دچار چرخش های فرهنگی شده ایم. پیشینه فرهنگی مان سر جایش است ولی فعلیت فرهنگی مان در حال از بین رفتن است و اگر نظارتی بر این عملکرد نباشد، دچار انقطاعی می شویم که نسل های بعدی مان را با چالش عمده ای مواجه می کند و من از این بابت برای کودکان و نسل بعدمان نگرانم.

به نظرم سختی ساخت بدون قرار قبلی در این بود که در عین حفظ درونمایه ای ثابت، باید به موضوعات و مسائل مختلف بپردازیم. فیلم تا امروز متعلق به ما بود و از این بعد متعلق به هر آن کسی است که فیلم را می بیند. یعنی هر تعریفی که بیننده نسبت به این فیلم داشته باشد، قطعا درست تر از تعریفی است که ما قرار بوده داشته باشیم. مگر تفسیرهای از پیش تعیین شده که همیشه از سوی کسانی که نه ذات سینما را دوست دارند، نه خوبی مردم را می خواهند، وجود دارد. آنها بدون این که فیلم را ببینند، راجع به آن صحبت و برایش حکم صادر می کنند. کمااین که ما هم الان با این مشکل مواجه هستیم. در مجموع تاکید می کنم حفظ اصالت و ریشه ها راحت تر از بازیافت آنهاست. یعنی اگر ریشه هایمان را از دست بدهیم بعدها برای برگرداندن آنها باید بسیار هزینه بدهیم. اعتقادات مردم، روابط انسانی و… را دستکاری نکنیم و بگذاریم ریشه هایی که خودمان هم دلمان برایشان تنگ می شود، باقی بمانند. بدون قرار قبلی، فیلم راحتی نبود. با لنزهای آنامورفی فیلمبرداری شد و قاعدتا جذابیتی که روی پرده دارد، خیلی بیشتر از آن است که روی قطع های کوچک دیده شود. بنابراین پیشنهادم به مردم این است که فیلم را داخل سالن های سینما ببینند.

واقعیت این است من ۱۰سال قبل از این که در سینما فیلم بسازم دستیاری می کردم و الان نزدیک به ۱۵سال است فیلمسازی می کنم. فیلمسازی فی النفسه روزی آرزوی من بود. طی مسیر رسیدن به آرزویم یاد گرفتم از گلایه گذاری های بیهوده ای که به درد مردم نمی خورد و مربوط به خودمان در بخش صنفی است، پرهیز کنم. چون جز این که تصویر دیگری از من در ملاعام به نمایش بگذارد، معمولا عایدی دیگری به همراه ندارد. امروز با تمام مشکلات فیلمسازی وقتی می بینم در حالی فیلم می سازم که بعضی از همکارانم حتی فرصت ساخت فیلم ندارند یا فیلم می سازند اما به هر دلیلی فرصت اکران نمی یابند از خودم خجالت می کشم که گله گذاری های بیهوده یا توقعات نابجا داشته باشم.  در صورتی که تصویر بیرون درمورد فیلم ما این است که تمام امکانات تولید و اکران به آن تعلق دارد. جالب است بدانید در تولید فیلم بدون قرار قبلی به قدری با مشکلات مالی روبه رو بودیم که بخش عمده ای از تولید گذشته بود و من نمی دانستم این فیلم بالاخره تمام می شود یا نه.  دو سال از زندگی ام را در شرایطی گذراندم که حتی دستمزد یک فیلم سینمایی را نگرفته بودم. یعنی در شرایط این گونه فیلمسازی کردم. با وجود این می دانم بسیاری از همکارانم به خصوص با گذراندن دوران کرونا در شرایط بسیار سخت تر از اینی که من هستم، هستند. پیشنهادم به همکارانم که در این شرایط می توانند فیلمسازی کنند، این است که توقعات شان را رسانه ای نکنند. به احترام بزرگان همکارمان که با وجود تلاش فراوان اما امروز نمی توانند فیلم بسازند، بازی کنند، اکران کنند، تولید کنند و زندگی کنند. بهتر است کمی خوددار باشیم.