پایگاه خبری تحلیلی سینماسینما

کسانی که از لفظ فیلم هندی استفاده می کنند و محتوای برخی فیلم های ایرانی و خارجی را فیلم هندی ارزیابی می کنند، منظور مشخصی از این لفظ دارند. فیلم هندی معمولا طی چند دهه اخیر به آن دسته از فیلم های بالیوودی گفته شده که یا ملودرام هایی سوزناک و جگرخراش درباره مشکلات خانوادگی بوده اند یا مثلث های نافرجام عشقی را به نمایش می گذارد که با ایثار غیرمنطقی و احمقانه یکی از این سه نفر (حتی بعضی وقت ها به قیمت خودکشی فرد ایثارگر!) پایان می یابد. در زمینه کارهای اکشن هم فیلم هندی، یک خالی بندی مفرط خنده دار (به زعم کسانی که در این رابطه گفت و گو کرده و لفظ فیلم هندی را با تحقیر به کار می برند) است که قهرمانانش با یک پرش از کف خیابان، به پشت بام یک آپارتمان چندین طبقه می رسند! وجه مشترک تمام این محصولات هم تعدادی صحنه رقص و آواز است که شخصیت های قهرمان فیلم در کنار دلداده خود در کوه و دشت و دیگر مکان های جذاب و تماشایی و چشمنواز اجرا می کنند. اگر نگاه تحقیرآمیز و توام با خجالت افرادی که این گونه درباره فیلم هندی صحبت می کنند را کنار بگذاریم، گفته هایشان درباره محصولات بالیوودی چندان هم غلط و بیراه نیست. در سینمای هند تعداد فیلم هایی که این گونه ساخته شده و در معرض دید تماشاگران قرار می گیرد، کم نیست.

با این وجود، فیلم هندی برای خودش بروبیایی دارد و مخاطبانش اصلا کم نیست. همین فیلم هندی که در کشور خودمان اکثر مواقع با لحنی تحقیر (و توهین) آمیز از آن یاد می شود، شامل یک صنعت بسیار بزرگ فیلمسازی می شود که چندین میلیون خانواده از طریق آن ارتزاق می کنند و یکی از شاخصه های مهم اقتصادی کشور هند را تشکیل می دهد. به جز آمریکا (و اخیرا چین) که تولیدات بومی حرف اول را در جدول گیشه نمایش هفتگی سینماها می زنند، صنعت سینمای هند است که کنترل جدول گیشه را در اختیار خود دارد. این صنعت هم مثل هالیوود و صنعت سینمای آمریکا، در خارج از کشور هم طرفداران بسیار زیادی دارد و از حمایت یک بازار بین المللی بهره مند است. دایره نفوذ فیلم هندی از یک طرف تا جنوب شرقی و غربی آسیا امتداد دارد و از این طرف، اکثر کشورهای عربی و ترکیه و جمهوری های سابق شوروی را دربر می گیرد. در ایران قبل از انقلاب خودمان هم فیلم هندی محبوبیت زیادی داشت و حتی دو سالن سینما در خیابان جمهوری، اختصاص به نمایش تولیدات جدید هندی داشت. از این نظر، شاید باید گفت بسیاری از فعالان سینمایی در زمینه سینمای عامه پسند، آرزویشان این است که برای تولیداتشان بازار خارجی همچون بازار فیلم های هندی پیدا کنند. در این رابطه، تولید محصولات مشترک با هندی ها، یکی از راه هایی است که همسایگان دور و نزدیک هند سعی می کنند خودشان را از آن محروم نکنند. در همین ایران خودمان که اخیرا تولید محصولات مشترک با هند دارد برای خودش جایگاهی پیدا می کند، همکاری مشترک با هندی ها آرزوی دیرینه و قدیمی بازیگران بوده است. محمد علی فردین بهترین نمونه در این رابطه است. او که در بسیاری از فیلم هایش به تقلید از ستارگان مرد فیلم های هندی صحنه های رقص و آواز هم داشت، بالاخره با تولید «همای سعادت» به آرزوی بزرگش رسید. در این محصول مشترک ایران و هند که در ایام نوروز سال های ابتدایی دهه ۵۰ خورشیدی اکران عمومی شد، فردین در کنار دو ستاره هندی وحیده رحمان و سانجیو کومار ایفای نقش کرد. جالب این که در تیتراژ و پوسترهای ایرانی نام فردین جلوی نام این دو بازیگر نوشته شد و در نسخه هندی، نام آن دو جلوی نام بازیگر ایرانی!

وقتی می گوییم فیلم هندی، منظور همان بالیوود است. در بالیوود که شهر مومبای (یا همان بمبئی سابق) مرکزش است، سالانه نزدیک ۸۰ فیلم تولید می شود. در این فیلم ها، انواع و اقسام ستارگان مشهور و محبوب هندی ایفای نقش می کنند. این بازیگران حتی بعضی وقتها سه شیفت کار می کنند و امید همه شان این است که در تعطیلات آخر هفته که فیلم هایشان اکران عمومی می شود، هجوم خیل عظیم تماشاگران باعث شود تا صاحبان سینماها تابلوی معروف و چشمنواز «هاوس فول» (به معنی تمام بلیت ها فروخته شده و دیگر جایی برای حضور تماشاچی در سالن نمایش وجود ندارد) را جلوی در ورودی بگذارند و حداقل یکی دوتا از این فیلم هایی که بازی کرده اند تبدیل به کارهایی پرفروش، بسیار پرفروش و حتی بلاک باستر شوند. البته این جمله آخری اختصاص به دوران قبل از کرونا دارد، چرا که فعلا شیوع این بیماری نمایش عمومی فیلم ها در هند را به تعویق انداخته است! بقیه ایالت های هند هم برای خودشان یک سینمای مستقل و ستارگان بومی مستقل دارند. اما فیلم های این ایالت ها برخلاف مومبای بازار وسیع ندارند و فقط برای تماشاگران بومی همان ایالت ها ساخته می شوند. با این حال، بالیوود در فیلم هایش از وجود ستارگان مشهور این ایالت ها هم استفاده می کند. باور تهیه و توزیع کنندگان بالیوودی این است که باید از هر آنچه به جذب بیشتر مخاطب (و کسب سود بیشتر) کمک می کند، استفاده بهینه کرد!

در بالیوود بازیگران جوان (به اضافه آمیتاب باچان ۷۸ ساله که هنوز خودش را جوان می داند و با ستارگان جوان رقابتی سخت دارد) محبوبیت بسیار زیادی در بین عامه مردم و تماشاگران دارند. بسیاری از آنان فرزند ستارگان قدیمی هستند و از این نظر، بالیوود به شدت از معضل آقازادگی و خویشاوندگرایی رنج می برد. اما می توان ستارگانی مثل شاهرخ خان، آکشی کومار و آیوشمن کورانا را پیدا کرد که بدون داشتن هیچ قوم و خویشی در بالیوود، توانسته اند جایگاه بزرگی در سینمای کشورشان پیدا کنند. در این بین، یکی هم مثل راجپوت سینگ پیدا می شود که با وجود خودساخته بودن، اقدام به خودکشی می کند (هنوز البته جامعه هند بین اقدام به خودکشی یا قتل او در شک و تردید به سر می برند) و بازار جدل درباره نفی آقازادگی در بالیوود را داغ می کند. تاثیر ستارگان هندی بر مردم عادی، حتی بیشتر از تاثیر سیاستمداران بر آنان است. به همین دلیل است که این ستارگان بعد از بالارفتن سن و بی خریدار شدن از سوی تماشاگران، وارد عالم سیاست شده و کرسی های مجلس کشور را در اختیار می گیرند. حالا آنها همان خطابه های آتشین عدالتخواهانه ای را که فیلمنامه نویسان و دیالوگ نویسان معروف بالیوودی برای فیلم هایشان می نوشتند، در صحن مجلس کشور ایراد می کنند. در اینجا هم دوربین های زیادی برای ضبط گفته های آنها وجود دارد و رسانه ها با آب و تاب تمام، آنها را منتشر می کنند. اگر زمانی ویجنتی مالای درام سوزناک «سنگام» با کمک فیلم هایش وارد پارلمان کشور شد، حالا به جز کهنه کارانی همچون آمیتاب باچان و همسر بازیگرش جایا، می توان اورمیلا ماتوندکار و تعدادی دیگر از ستارگان مشهور دهه ۹۰ میلادی را در راهروهای پارلمان دید که در حال گوش دادن به خواسته های موکلان خود هستند. سیاستمداران و دولتمردان هم در مواقع اضطراری از وجود ستارگان بهره زیادی می برند. برای مثال در اوایل دهه ۹۰ میلادی و بحران شهر بمبئی که منجر به رویارویی خیابانی هندوها و مسلمانان شد و کشته های زیادی به جا گذاشت، این شاهرخ خان و آمیتاب باچان بودند که با سخنرانی های آتشین خود مردم عصبانی را آرام کرده و به خانه هایشان فرستادند. رسانه ها از شاهرخ نقل کردند که در زمان مبارزه برای استقلال و آزادی هند از یوغ استعمار بریتانیا، پدر مسلمان او در کنار آزادیخواهان هندو و دیگر قوم های ملی- مذهبی مبارزه کرده و هیچ کس درباره هویت مذهبی آنها پرسشی نکرده و همه فقط در فکر آزادی سرزمین مادری شان بوده اند.

به مجرد آن که نام بالیوود شنیده می شود، ذهن ها ناخودآگاه به سمت موسیقی و ترانه کشیده می شود. وجود ترانه در فیلم های بالیوودی امری انکارناپذیر و جدایی ناپذیر از آن بوده است. برای مردم هند که موسیقی در روح و جانشان وجود دارد، دیدن صحنه ای در دل طبیعت زیبا که یک گروه ناپیدای موسیقی شصت هفتاد نفره در حال همراهی با نوای خوانندگان هستند و بازیگران در حال لب زدن به جای خواننده اصلی می باشند، چیزی طبیعی و منطقی است.

تماشاچی هندی برعکس بیننده خارجی و غیرهندی، هیچ وقت نمی پرسد این موسیقی و سازها در دل طبیعتی که فقط دو شخصیت محوری ماجرا در آن حضور دارند، از کجا می آید! حتی وجود رقصندگانی که ناگهان از ناکجاآباد پشت سر دو بازیگر اصلی ظاهر شده و کاملا هماهنگ با آنان اقدام به حرکات موزون می کنند (و بعد از پایان ترانه ها ناگهان و به سرعت غیبشان می زند!) هم برای تماشاچی هندی کاملا امری طبیعی است. طبق یک قانون نانوشته با تماشاگران، آنها اصلا برایشان مهم نیست که این سازها و نواها و رقصندگان این چنین ناگهانی از کجا سروکله شان پیدا می شود و به همان سرعت هم غیبشان می زند. طبق همین قانون نانوشته، در حین اجرای ترانه ها هیچ کس (نه پلیس، نه شخصیت های منفی و نه دیگر بازیگران) حق دخالت و حضور ندارد و تنها در پایان این ترانه هاست که مجوز حضور و فعالیت داده می شود!

فیلم «شعله» که برای جماعت سینماروی ایرانی بسیار آشناست، نمونه و مثال خوبی در این رابطه است. در بخشی از داستان فیلم، اهالی دهکده خوشحال از موفقیت به دست آمده در مبارزه با جبارسینگ (شخصیت خبیث ماجرا)، جشن هولی (جشن رنگ هندی ها که در آن مردم به سروصورت یکدیگر رنگ می پاشند) را برپا می کنند و به پایکوبی می پردازند.

عوامل جبارسینگ تنها زمانی به این جشن حمله می کنند که ترانه فیلم به لحظات پایانی خود رسیده است. اما صحنه های رقص و آواز فیلم های هندی با گذشت زمان، توسط هنرمندان خارجی به عاریه گرفته شده است. مایکل جکسون که در دهه ۸۰ برای خودش بروبیایی به راه انداخت، در کلیپ هایی که باعث موفقیت و شهرتش شد دقیقا از سبک کار بالیوود کپی برداری کرد.

در این کلیپ ها، او جلوی دوربین اقدام به اجرای ترانه می کند و در پشت سر او، گروهی جوان که در چند صف واحد هستند همراه و همزمان با او به تکرار کارهایش می پردازند. این شیوه اجرا بعدا توسط بسیاری از خوانندگان غربی تکرار و انجام شد.

با گذشت زمان و پیشرفت تکنولوژی و از راه رسیدن شیوه های جدید ارتباط گیری همچون اینترنت، بالیوود هم تغییر کرده و به نوعی پوست انداخته است. این روزها حتی فیلم های بالیوودی زیادی می توان پیدا کرد که به نوعی ضدبالیوودی و ضد قراردادهایی هستند که بالیوود با مخاطبانش بسته است. به همین دلیل است که منتقدان می گویند در حال حاضر دیگر صحبت درباره آنچه روزگاری فیلم هندی اطلاق می شد و با تمسخر از آن یاد می شد، غیرضروری و اشتباه است. در یک دهه گذشته، فیلم هایی توانسته اند در صدر جدول فروش هفتگی گیشه سینماهای هند بنشینند که بیشتر از آن که فیلم هندی باشند، شبیه آثار رئالیستی سینمای ایتالیا به نظر می رسند. جالب این که در این فیلم ها هم همان ستارگانی نقش اصلی را بازی می کنند که بازیگر آن فیلم هندی های قبلی بوده اند! سینمای پوست انداخته بالیوود، حالا به جای رویاپردازی و فروش دروغ و رویا به بیننده اش، داستان هایی واقعی درباره آدم های واقعی کوچه و خیابان را به تماشاچی خود عرضه می کند. این داستان ها به جای این که درباره قهرمانانی شکست ناپذیر یا دلداده هایی مجنون باشند، در ارتباط با مردم ساده ای هستند که در همه نقاط شهر و کشور هند می توان پیدا کرد. بالیوود امروز را نمی توان یک کارخانه رویاسازی ارزیابی و معرفی کرد که در پی گول زدن مخاطب خود است و به او رویاهای محال را می فروشد. آمیتاب باچان که برای چهار دهه ستاره اول محصولات بالیوودی بوده و در اکشن های رویاپردازانه ای چون «شاهنشاه» و «طوفان» به صورت ناجی شکست ناپذیر ضعفا درآمده بود، با گذشت زمان و حرکت بالیوود به سمت واقعگرایی طرفدار تولیدات جدید و سبک تازه فیلمسازی آن شده و در قالب آدمی معمولی (و نه ابرقهرمان) تلاش دارد مشکلات خود و اطرافیانش را حل کند.

در این رابطه، دو نکته جالب به چشم می خورد: اول این که این محصولات واقعگرا استفاده چندانی از موسیقی و ترانه نمی کنند و دلداده ها دور درخت ها نمی گردند و برای هم آواز نمی خوانند. نکته دوم، همراهی و همدلی تماشاگران با این فیلم هاست. انگار که طبق یک قانون نانوشته دیگر، آنها هم از آن فیلم هندی ها که سرشار از دروغ و خالی بندی بوده خسته شده و به دنبال فضا و هوای تازه ای بوده اند. مجموعه این نکات، داستان را به اینجا می کشاند که باید نگاه تازه و دیگری به بالیوود و فیلم هندی داشت. در چنین شرایطی، دیگر آن لفظ تحقیرآمیز فیلم هندی کاربرد قبلی خود را ندارد و نمی توان آن را به تولیدات بالیوودی اطلاق کرد. فیلم هندی حالا برای خودش شخصیت دیگری دارد و شاید وقت آن رسیده که نگاهی جدی تر به آن داشت.