پایگاه خبری تحلیلی سینماسینما

به گزارش سینماسینما، بعدازظهر روز گذشته (یک‌شنبه نهم اردیبهشت‌ماه) سالن سینماحقیقت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی میزبان نمایش و سپس نقد و بررسی فیلم مستند «خاطرات خانه‌ی متروک» بود.

در ابتدای این برنامه که با حضور مهدی فارسی، کارگردان و محسن یزدی، تهیه‌کننده‌ی فیلم یاد شده و هم‌چنین همایون امامی به عنوان منتقد برگزار شد، ناصر صفاریان مجری برنامه، حضور تهیه‌کننده در جلسه‌ی نقد و بررسی را کم‌سابقه عنوان کرد و ضمن اشاره به فعالیت محسن یزدی به عنوان مدیر مستندسازی حوزه هنری گفت: «به این ترتیب پرسش‌های حاضران در برنامه می‌تواند دربرگیرنده‌ی سایر تولیدات حوزه هنری و سیاست‌های کلی این مرکز هم باشد.»

در ادامه‌ی جلسه، مهدی فارسی در پاسخ به پرسش مسئول جلسه‌های نمایش فیلم درباره‌ی نحوه‌ی ساخت این فیلم مستند گفت: «خاطرات خانه‌ی متروک» طرحی بود که از سوی تهیه‌کننده‌ی فیلم پیشنهاد شد. ابتدا ایشان کتاب «قحطی بزرگ» که بر اساس اسناد وزارت امور خارجه‌ی آمریکا نوشته شده بود را در اختیار من گذاشت تا بخوانم. وقتی این کتاب را مطالعه کردم از خودم پرسیدم چرا ما در داخل کشور از وقوع چنین حادثه‌های مهمی بی‌خبریم؟ و این نکته، مهم‌ترین عامل در ساخت این فیلم بود.»

وی افزود: «وقتی ساخته شدن این طرح کمی جدی‌تر شد، تصمیم گرفتیم به جای پرداختن به مساله‌ی قحطی، زمینه‌های شکل‌گیری آن را مورد بررسی قرار دهیم که در نهایت به ساخته شدن «خاطرات خانه‌ی متروک» منجر شد.»

در ادامه‌ی جلسه، محسن یزدی تهیه‌کننده‌ی فیلم مورد بحث با اشاره به تاریخ به عنوان مبحث مورد علاقه‌ی خود گفت: «به نظرم رسید که این سوژه می‌تواند دستمایه‌ی یک فیلم خوب باشد. فیلمی درباره‌ی مقطع تاریخی مهمی که متاسفانه عکس و تصویرهای بسیار محدودی درباره‌ی آن وجود دارد.»

وی «روایت مشاهدات تاریخی، آن‌هم بدون اغراق و تغییر» را مهم‌ترین هدف گروه سازنده‌ی این فیلم عنوان کرد و افزود: «نیت ما این بود که فیلم خوبی بسازیم که چه از نظر فرم و چه از نظر پژوهش و ساختار اثر قابل توجهی باشد و بتواند یک صفحه از تاریخ فراموش شده‌ی ایران را به نمایش بگذارد.»

یزدی هم‌چنین با اشاره به دشواری‌های اجرای این طرح گفت: «ساخت این فیلم به دلیل بدقولی‌های برخی عوامل تولید نزدیک دو سال زمان برد و برای نگارش گفتار متن آن، حدود یازده‌هزار صفحه تحقیق انجام شد که سرپرستی‌اش را آقای سعدوندیان برعهده داشت.»

بخش بعدی برنامه به صحبت‌های منتقد مهمان جلسه اختصاص داشت. در این بخش، همایون امامی، مستند «خاطرات خانه‌ی متروک» را یک اثر زیبا و ارزشمند توصیف کرد که به گفته‌ی او «خوش‌بختانه در ادامه‌ی تولید مستندهایی با موضوع‌های تاریخی ساخته شده است.»

وی گفت: «متاسفانه در اغلب تولیدات تلویزیون که در سال‌های اخیر با هدف پرداختن به تاریخ معاصر ساخته شده‌اند یک نوع نگاه سنگین، جانبدارانه و تحریف‌گرایانه نسبت به تاریخ وجود دارد که باعث شده در کم‌تر فیلمی شاهد روایت تاریخ، بدون جهت‌گیری و جانبداری سیاسی باشیم؛ اما خوش‌بختانه بخش عمده‌ای از مستندهایی که در سال‌های اخیر درباره‌ی موضوع‌های تاریخی ساخته‌ شده‌اند از این نگاه جانبدارانه مبرا هستند و همین نکته در کنار فُرم و مباحث زیبایی‌شناسی به جذابیت آن‌ها افزوده است.»‌

وی سپس با اشاره به علاقه‌مندی شخصی خود به تاریخ و مباحث تاریخی، در پاسخ به پرسش ناصر صفاریان درباره‌ی تجربه‌ی فضاسازی‌های تاریخی در فیلم مورد بحث گفت: «چنین رویکردی اتفاق خوبی است. به همین دلیل باید گفت اهمیت این فیلم از حد و اندازه‌ی یک اثر سینمایی فراتر رفته و ساخته شدن آن جدا از لذت‌ بخشیدن به مخاطب به عنوان تماشای یک کار تصویری ارزشمند، او را نسبت به تحقیق و مطالعه‌ی منابع مکتوب تاریخی ترغیب خواهد کرد.»

صحبت‌های محسن یزدی، تهیه‌کننده‌ی فیلم به نمایش درآمده،‌ بخش دیگری از این جلسه‌ی نقد و بررسی بود. وی در پاسخ به پرسش مجری برنامه درباره‌ی نحوه‌ی تصمیم‌گیری برای ساخت و هم‌چنین وضعیت خطوط قرمزی که در ساخت این‌گونه مستندها به کار می‌رود گفت: «جانبداری در زمینه‌ی محتوا زمانی به کار می‌رود که احساس حقانیت وجود نداشته باشد و این مشکلی است که متاسفانه در تلویزیون وجود دارد.»

وی افزود: «ظاهراً در برنامه‌های تاریخی تلویزیون،‌ محتوا خیلی بیش‌تر از سایر موارد، از جمله لحن، اهمیت دارد. لحنی که انتقاد و پرخاشگری نسبت به برخی شخصیت‌های تاریخی را هم در بر می‌گیرد.»

یزدی هم‌چنین گفت: «به اعتقاد من، تاریخ را باید به گونه‌ای ساده و بی‌تکلف روایت کرد که مردم عادی به راحتی بتوانند با آن ارتباط برقرار کنند. چنان که بارها گفته شده تلویزیون، خانه‌ی سینمای مستند به حساب می‌آید و فیلم‌های مستند باید این توانایی را داشته باشند که به خانه‌ها و در میان مردم راه پیدا کنند.»

مدیر مستندسازی حوزه هنری، نگاه جناحی و مرزبندی‌های سیاسی را یکی از اشکالات مدیریتی دانست و افزود: «گاهی تصوراتی از یک طیف با اعتقادات سیاسی خاص وجود دارد که صحیح نیست. به عنوان مثال در ساخت مجموعه‌ی مستندی که در سال‌های اخیر درباره‌ی رضا شاه ساخته شده، بسیج صداوسیما با حوزه هنری همکاری داشته؛ ولی باز با مشکلاتی در زمینه دسترسی به آرشیو و منابع خاص برخی مراکز رو به رو بودیم.»

محسن یزدی هم‌چنین با اشاره به این که «وقتی تاریخ به شکل درست، سر راست و صریح روایت شود می‌توان گفت هیچ نکته‌ای برای پنهان کردن باقی نمی‌ماند.» ادامه داد: «جالب این‌ که حتی به نهادهایی حکومتی نظیر حوزه هنری هم خرده می‌گیرند و این در حالی است که به اعتقاد من حقانیت نظام جمهوری اسلامی فقط با آزادی بیان در چارچوب قانون مشخص خواهد شد. متاسفانه عدم تخصص و بی‌صداقتی، مسائلی را به وجود آورده که باعث بی‌اعتمادی بخشی از تماشاگران نسبت به تلویزیون شده است.»

بخش بعدی جلسه به صحبت‌های مهدی فارسی، کارگردان «خاطرات خانه‌ی متروک» اختصاص داشت. وی گفت: «زمانی که تولید این فیلم به جریان افتاده بود یکی از نگرانی‌هایم تاکید و اصرار شعاری بر ساخت فیلمی با هدف طرح شعار «مرگ بر انگلیس» بود؛ اما صادقانه باید اعتراف کنم زمانی که منابع تاریخی را مطالعه و سندهایی که در این زمینه وجود دارد را مرور کردم، نسبت به استعمار نفرتی در من به وجود آمد که اصلا این نگرانی اولیه را رفع کرد. در این‌باره حتی نیازی به مطالعه‌ی کتاب‌های محققان و پژوهشگران داخلی نیست؛ مرور آثار به جا مانده از نویسنده‌های انگلیسی هم از کارکرد مشابهی برخوردار است.»

او افزود: «فارغ از نگاه سیاسی و پساانقلابی سال‌های اخیر، اگر قصد ما از روایت تاریخ، پرداختن به وقایعی در گذشته باشد به نکته‌هایی دست پیدا خواهیم کرد که بسیار آموزنده است. از این زاویه باید اشاره کرد که گفتن حقایق، به نفع نظام است. در حالی که تبدیل تاریخ به گذشته‌های دور، آن را به روایتی تبدیل کرده که دل‌زده کننده است و در بعضی موارد، لحنی بسیار پررنگ‌تر از اسناد مکتوب دارد.»

بخش پایانی این جلسه‌ی نقد و بررسی به صحبت‌های منتقد مهمان و جمع‌بندی صحبت‌های حاضران در جلسه اختصاص داشت. در این بخش همایون امامی با اشاره به چهارچوب‌هایی که در سال‌های اخیر برای بررسی مستندهای تاریخی در نظر گرفته شده گفت: «یک مستند تاریخی می‌تواند به سندهایی در این زمینه اشاره کند و با تمام جزییات، روش تحقیق خود را انجام دهد ولی از نظر بیان، روایی باشد. در چنین شرایطی و در این شکل از روایت اگر برخی مقاطع یا رخدادهای تاریخی شکسته یا تحریف شوند، پسندیده نیست و این نکته‌ای است که خوش‌بختانه در مستند «خاطرات خانه‌ی متروک» به چشم نمی‌خورد.»

وی «تفاوت‌های موجود در روش‌های پژوهشی و پرداختن به علوم تجربی» را عامل تضاد درباره‌ی مسائل تاریخی عنوان کرد و افزود: «در زمینه‌ی تاریخ با مقوله‌ی تفسیر روبه‌رو هستیم و این در حالی است که بخشی از رخدادهای تاریخی در هاله‌ای از ابهام قرار دارند.»

امامی از این جنبه «خاطرات خانه‌ی متروک» را «یک کار تاریخی هنرمندانه» دانست و افزود: «یکی از ویژگی‌های این مستند، پرداختن به حوادثی تاریخی است که به غیر از چند عکس و تصویر پراکنده تقریباً هیچ چیز دیگری درباره‌ی آن وجود ندارد. تلفیق این تصویرها با جلوه‌های بصری باعث ایجاد لحظه‌های جذابی در پیش چشم تماشاگر شده که از ویژگی‌های انکارنشدنی این فیلم به حساب می‌آید.»

وی کاربرد خلاقه‌ی جلوه‌های صوتی، کاربرد موسیقی در رنگ‌آمیزی عاطفی و هم‌چنین گسترش حسی لحظه‌های فیلم را یکی دیگر از ویژگی‌های این فیلم برشمرد و گفت: «فیلم‌ساز در این مستند از نوعی نقطه‌گذاری شنیداری بهره برده که فصل‌های مختلف فیلم را به هم پیوند داده است.»

امامی استفاده از نماهای آرشیوی بسیار نایاب و گاه تکان‌دهنده، اجتناب از نزدیک شدن به محور گفت‌وگو برای تشریح وقایع تاریخی، گزینش رویکرد مخیل در بیان تاریخ، انتخاب ساختار اپیزودیک برای درک مطلب و هم‌چنین فضاسازی جذاب را برخی از ویژگی‌های این فیلم مستند برشمرد و ابراز امیدواری کرد تا موجی که در سال‌های اخیر به ساخت و نمایش مستندهای تاریخی منجر شده تداوم داشته باشد: «آن‌چه بیش از سایر موارد اهمیت دارد خود این فیلم‌هاست که به تاریخ کشور ما سلام و کمک می‌کنند تا تاریخ به شیوه‌ای درست و شرافتمندانه روایت شود.»

محسن یزدی نیز در ادامه‌ی این بحث گفت: «تجربه‌ی تولید و نمایش این‌گونه مستندها ثابت کرد که فیلم «شعاری» به فیلمی گفته می‌شود که فرم بدی داشته باشد. این‌گونه فیلم‌ها بیش‌تر از این که مشکل محتوایی داشته باشند از نظر فرم مشکل دارند.»

وی با اشاره به علاقه‌مندی حوزه هنری به تولید مستندهای متفاوت درباره‌ی مقاطع مهم تاریخی گفت: «ساخت این‌گونه فیلم‌ها به دلیل مشکلاتی که به آن‌ها اشاره شد بسیار دشوار و تولید آن‌ها بسیار سنگین و هزینه‌بر است. با این وجود امیدواریم این مسائل، راه تولید مستندهایی از این قبیل را سد نکند.»

در بخش پایانی جلسه، مهدی فارسی، مشکلات امروز جامعه را ناشی از کم‌توجهی و بی‌اطلاعی جامعه از گذشته‌های خود دانست و افزود: «باید پذیرفت که تاریخ به شکل‌های مختلف همواره تکرار شده و مطالعه‌ی فراز و فرودهای آن می‌تواند آموزنده و عبرت‌آموز باشد.»

وی گفت: «ارائه‌ی مستندهای قابل تامل تاریخی فقط زمانی میسر خواهد شد که درباره‌ی مقاطع مختلف آن فیلم‌های متعددی ساخته شده باشد و جمع‌بندی تمام آن‌ها بتواند راهگشای یک فیلم خوب از میان آن‌ها باشد.»

فارسی افزود: «در «خاطرات خانه‌ی متروک» یک سکانس درباره‌ی وقوع قحطی در ایران آن روزگار وجود داشت که من آن را حذف کردم، اما هر بار که فیلم را می‌بینم خودم را سرزنش می‌کنم که چرا این کار را کردم. در آن بخش‌ها نکته‌هایی وجود داشت که شاید می‌توانست برای برخی مسئولان آموزنده باشد و کاری کند که آن‌ها در شرایط بحرانی تصمیم‌های بهتری بگیرند. خوش‌بختانه تاریخ از این دست موارد کم ندارد؛ کافی است به آن رجوع کنیم و درس عبرت بگیریم؛ راه چاره را خواهیم دید.»